Erebî û latînî, ya pêşîn li alema misliman û ya din jî li cihana xirîstiyan, bi sedan salan têr û sertêra xwe wan hîkarî li zimanên gel û neteweyên di bin serweriya xwe de kiriye. Bêguman, ev yek ji ber dîn qewimiye. Zimanê îslamiyetê ji destpêkê ve erebî bû û yê îsewiyan jî paşê bûye latînî. Loma her ev du ziman, bi saya vê yekê gelek bi pêş de çûne û her wisan wan ew her du cîhan xistine bin bandora xwe.

Cudahiyeke gelên misliman ji ya xirîstiyanan heye ku çendî erebî zimanê ol û zanistê bû, zimanê farisî jî wek zimanê hunerê, nemaze yê wêjeyê tesîr li gelên misliman kiriye û bi taybetî di nav wêjekarên wan gelan de ji xwe re cih çêkiriye.

Meriv dikare bibêje ku piştî damezirîna netewe-dewletan û şikandina bandora van her du zimanan li ser wan gel û neteweyan, wan hewl daye ku li xwe vegerin, zimanê xwe yê neteweyî bi kar bînin û ji bo geşepêdana zimanê xwe jî bixebitin, lêkolîn û lêgerînan bikin; wekî xebata standardkirina ziman, çêkirina têgih û terman, ji zimanên din wergerandina berhemên ji her cureyî û hwd.

Çendî wan xwestibe xwe ji bin bandora van her du zimanan bi temamî derxin jî, lê rastiyek heye ku ji ber tesîra bi serdeman van zimanên navborî û paşxaneyeke xurt a çandî ya raboriyeke dûr û dirêj, ku meriv bi awayekî giştî û kurt bibêje, bi ser neketine. Ji lew re veqetîna ji wan çand û zimanan ew çend ne hêsan e û hewcehî bi dem û qonaxên demê heye.

Gava em bala xwe bidin zimanên ewrûpî, digel xebatên pêtîgeriya zimên dîsan jî hebûneke berbiçav a peyvên bi koka xwe latînî di wan zimanan de heye, ku ew zimanê dêrê bû û zanyarên wan ên olî, rêberên wan ên ji her asta dînî bi latînî perwerde dibûn.

Eger em vegerin ser zimanê farisî û tirkî û em baş di wan bifikirin em ê îcar tesîra zimanê erebî bibînin ku ew hem zimanê ol û camiyê bû, hem jî di medreseyan de zimanekî li rêza pêşîn bû. Li ser van her du zimanê hanê, her çi qas xebat hatibin kirin jî, peyvên erebî di wan de mişt in. Mesela, piştî damezirandina komara kemalî, li Tirkiyeyê bi avakirina Saziya Zimanê Tirkî û hewldanên wê yên ji bo xwerûkirina tirkî û çêkirina peyvên nû, dîsan di tirkiya modern de bi hezaran bêjeyên erebî hene.

Îcar bi avabûna dewletên neteweyî, gel û neteweyên ku di bin destên dewletên serdest de man, bi ser de welatê wan hat dagir û parçekirin, hebûna wan hat redkirin û zimanê wan hat qedexekirin, ew li derveyî vê pêvajoyê man. Eger em ji bo kurdan û nemaze ji bo zaravayê kurmancî û kirmanckî bibêjin, ji ber ku rewşa soranî hinekî cuda ye, xebatên li ser zimên li mişextiyê, li derveyî welêt, ji gel û welêt bi awayekî qut berdewam kir. Mîna xebatên Celadet Bedirxan û Qanatê Kurdo yên li ser kurmancî. Celadet Bedirxan ku hîmdarê alfabeyê û serkêşê kurmanciya modern e, dest avêt warên alfabe, gramer, ziman û amadekirina ferhengê. Bi saya wî, hin termên bingehîn ên rêziman, bi kurmancî hatin çêkirin û ev bûn hîm ji kesên eleqedarî zimên ên peyrewê wî re.

Lê eger pêvajo wisan nebûya û kurd bibûna dewlet an jî bibûna xwedî statuyekê û zimanê kurdî qedexe nebûya, bi îhtimaleke mezin dê zimanê erebî bi rêjeyeke hîn zêdetir derbasî kurdiya modern bibûya, nemaze di warê termînolojiyê de. Ev yek jî dê bi piranî ji perwerdehiyên medreseyê biqewimiya. Niha jî gava em bi derçûyên medreseyê re li ser mijarên zimên didin û distînin, termînolojiya wan bi giranî erebî ye, ji ber ku wan li medreseyê dersa serf û newha erebî jî xwendiye.

Ez bêm ser sedema nivîsandina vê gotara hanê. Di navbera 14 û 15’ê Adara 2015’an de li Amedê komxebata li ser çemk û têgihên zaravayê kurmancî pêk hat û ew dê hîn jî bidome. Komxebat ji aliyê Weqfa Mezopotamyayê ve hat organîzekirin ku gelek kesên naskirî beşdarî lê kir. Di wê komxebatê de nîqaşên pir hêja û tund hatin kirin. Li wir jî,, ji ber helwest û nêziktêdana hin hevalan a der barê mijarê de, min bi xwe behsa vê yekê jî kir. Bi xesbkirina mafên me re, rê li ber bipêşketina zimanê me jî hat birîn û xeleka zincîra werariya me jî qetiya.

Li komxebatê tiştê ku bala min kêşa yek jê ew bû ku her yek ji me li gorî zimanê xwe yê perwerdehiyê dihizirî û wisan nêzikahî di mijar û têgiha dabaşê dikir. Bi ya min ev tiştekî asayî ye, bivê nevê mirov baş bi kîjan zimanî zanibe, bi kîjan zimanî hatibe hêvotin, bêhtir bi termînolojiya wî zimanî dizane û dixwaze li wê gorê bêjeyên nû darêje ango çêke. Lê tiştê din, ku balkêştir e, hevalên ku bi zimanekî ewrûpî perwerde bûne yan jî bi wan zimanan dizanin û ji paşxaneya zimanê kurdî, bi gotineke din ji metbexa kurdî dûr in, hem dixwazin peyvên heyî biavêjin û li gorî wan zimanan çemk û têgihan çêkin an jî hema rasterast wan derbasî kurdî bikin, hem jî rexne li me dikin ku em di bin tesîra tirkî de mane û nabe ku em wisan tev bigerin. Ev helwest, bi min qet rast nayê, ku em ji bandora zimanan a li ser xwe ya ji aliyê perwerdehiyê ve behs bikin, ev ji bo me giştan welê ye. Ev yek, a diduyan, bi ya min nabe ku em carekê, dest bi paqijkirina peyvên biyanî bikin û her wisan wekî qet ked û xebata Celadet Bedirxan tune be tev bigerin. Dîsan xebat û lebatên peyrewê wî tune bihesibînin. A sisiyan, hin tişt bi zordan û biryardanê pêk nayên, pêwîstî bi bêhna fireh û wext heye. Bi qonaxa demê re kemîlîn û perisîna zimên jî çêdibe.

Divê em xwe ji reh û rîşalên xwe, ji raborî û paşxaneya xwe jî, xwe neqetînin. Sedem çi dibe bila bibe, ji ber çi mercî dibe bila bibe ew term, peyv ketibin zimanê me û yên piştre hatine çêkirin (ên eletewş ne tê de) divê em wan bi tevahî nedin ber dasa xwe. Em ji bîr nekin ku çandek bi wan çêbûye û pê re jî ruhek. Her peyvek, kok bi kîjan zimanî be, ku bi domana demê re ketiye nav zimanê me, bere bere di zimanê me de bûye xwedî hêmayekê ye û wêneyê tiştê têkildar tîne ber çavên me.

Li aliyê din, hemen hemen her kes bi awayê teorîk qebûl dike ku tu zimanekî xwerû û pê re jî çandeke sade nîn e. Hemin rewş wisan e, divê şêl û tevgera me, helwest û reftarên me jî wisan be. Ziman hêman û parçeyekî çandê ye, her wisan hilbirîner, hilgir û veguhêzerê wê ye jî. Loma divê em zêde zor nedin zimên, lê ji bo zimanekî rast û standard tê bikoşin. Mijar ji zimanê pêtî wêdetir, temamkirina kêmasî û hewcehiyên zimên in. Dariştin û çêkirina termên pêwîst in ku ew di kurdî de tune ne û em hewcedarên wan in.

Gotina dawî: Geşbûna zimên, bipêşketina wî bi axaftin, nivîsandin, xwendin, hilberandin û wergerandina berheman, bi perwerdehî û bi bikaranîna wî ya di her warî de mimkun e. Zengîniya wî ne bi safîkirinê û qutkirina ji raboriya wî ye.