Divê virov dîrokê, wek ku heye, wisa bixwîne! 

Di hejmarê 3(117) û 4(118) ên r’ojnameya «Свободный Курдистан» (“K’urdistana Azad”, a ku bi r’ûsî û kurdî di Moskovayê da dertê) ên maha adar û nîsana 2013-an da p’arç’eyek ji p’irtûka r’ojhilatzanê navdar V. F. Mînorskîy a “Yên k’urd” hatibû weşandin. Ev p’irtûka hê berî Şoreşa Oktobêrê ya Mezin, sala 1915-an di bajarê Pêtrogradê (Sankt-Pêtêrbûrga îro) da hatibû weşandin. Di r’ojnameyê da sernivîsa  wî p’arç’eyî wek “Mînorskîy di derbarê k’urdan da” danîbû. Gotar bi xwe bi r’ûsî bû (ew destxweda danîbûn ser r’ûp’elên întêrnêtê jî: http://www.kurdishcenter.ru/index. php?option=com_content&view= article&id=4187:2011-11-02-11-44-11&catid=45&Itemid=78)

Bi r’astî, dema min ev sernvîs di r’ojnameyê da dît, min got, dibe ku, ewê gotarek be, di derbarê p’irtûka r’ojhilatzanê navdar da. Lê, dema min xwend û dît, ku ew her t’enê jibergirtina p’êrç’eyekî wê p’irtûkê ye, ez mat’ma bûn...

Wek ku tê zanîn, r’ojnameya “K’urdistana azad” ne weşanek a zanistî ye, yan jî, qe na, r’ojnameyek a zanistî-civakî jî nîne. Û, heya, eger ew weşanek a wisa jî bûya,  dîsa, ew p’arç’e wê bi şirove û nirxandinan va bihata weşandin, ji ber ku, piştî derdorên 100 salan, di zanista r’ojhilatzanîyê da (û ne t’enê di wî şaxê zanistê da!) ewqas  agahîyên dîrokî û vekirinên zanistî derk’etine holê! Konfêrans û sîmpozîûmên zanistî pêkhatine. Axavtinên wan civînan, gotar û berhemên zanistî yên cuda, wek  p’irtûk, hatine weşandin. Û, eger Mînorskîy bi xwe zêndî bûya, dibe ku, ewî  gelek aspêktên t’êorîya xwe ya zanistî, yên ku wî di dema xwe da  pêşda k’işandibûne,  jinûva li ber ç’avan r’a derbaz bikir.  

Lê, dibe ku berpirsyarîya r’ojnameyê yan hewl daye r’ûp’elên wê dagire-t’uje bike, an jî armancek a wan a din hebûye? An – na, mirov weşandina vî p’arçeyî li ser r’ûpelên vê r’ojnameyê çawa dikare şirove bike? R’ojname, ya ku p’eywira wê ya yekem ew e, ku ji xwendevanên xwe r’a t’enê r’astîyê bibêje... 

Lê, em armancan li alîyekî daynin, wê sûc be, her çiqas jî bi derengî be, eger mirov wê nivîsê şirove û r’aveneke û r’astîyan dernexe holê. Û ew çiqas jî dijwar be, ger mirov bixaze, û r’st lê biger’e, wê bikaribe bibîne, û ewê bike destanîna civaka  zanistî û r’aya giştî…  

Hema em di sêrî da bibêjin, ku di vê nivîsê da, heya, eger mirov bi ç’avê destanînên zanistê yên vê serdemê nenihêr’e jî, nak’okîyên berbiç’av r’astî wî tên 

Ji van nak’okîyan a yekem ew e, ku di vê nivîsê da tê gotin, ku dema ermenî ji Frîgîyayê hatine Asîya Biç’ûk, xwedêgiravî, p’adşahtîya Ûrartû dagerkirine. Lê bi agahêyên dîrokî, wê demê, çaxê ku ermenî hatine wê herêmê, p’adişahtîya Ûrartû êdî nînbûye. Ew êdî ji hêla Medîyayê va htibûye dagerkirin, û bûye p’arç’eyekî wê împêratorîyayê. Ji ber wê jî ewan nikaribûn wê dagerbikin.  

Weha, di derbarê wê da di wî p’arç’eyê pi’rtûka Mînorskî da çi tê gotin: “... Em dizanin, ku, qe na, bi ziman, k’urd ne t’enê arî ne, lê wsa jî ew dik’evin nav k’oma îranî, ya ku tê zanîn. Ji vê jî, welatê wan (an ê zimanê wan) – bi dibeyek (îhtîmal) a meziт li  R’ojhilatê ne...dema medan bi hevpeymanên xwe r’a  Asorêstan jihev balavkirin (sala 607-ay a berî Z. Î.), beşekî k’urdan ê mezin berbi R’ojava va livya. Ji bo hemberhevkirinê divê bê gotin, ku cînarên here nêzîk û yên sedê salan ên k’urdan –  ermenî, derdorê wan deman ji Frîgîayê hatin, p’adişahnîya Ûrartû dager kirin (gel, ê ku bi t’emamî ji esilekî dinê bû), li derdorên Wanê binecîh bûn. Bi wî awahî, eger r’eyên (k’ok) ermenîya li bakûr-r’ojava ne, lê r’eyên k’urdan li r’ojhilatê ne” (cudakirin a me ye. – E. C.).

Em li vir bidin zanîn, ku naha ji hêla zaniztê va demek a din a r’ûxandina dewleta Asorêstanê  hatye zanîn, ew – sala 612-an a berî B.Î. Û, ji bilî vê, eger tê gotin, ku ermenîyan di wan deman da p’adişahtîya Ûrartû dagerkirine, divê ew p’adişahtîya hebûya? Û, eger, heya ew padişahtîya hebûya jî, wê demê hêza wan p’enaberan divê ewqas gewre bûya, ji bo bikaribûna, ew p’adişahtî r’ûxandina, û xaka wê dager bikira?!  

Û, ji ber ku, wê demê p’adişahtîya Ûrartû êdî jiberêva k’etibû nav sînirên Medîyayê, ya ku ji bona wê demê dewleteke gewre û bi hêz bû, ji bo wê jî pirs dertê holê, k’a ermenîyan ew xakana çawa “dagerkirin”?!  

Di derbarê vê da agahîyên balk’êş li bal lêger’înerê k’urd Ek’rem Cemîl P’aşa hene. Weha, ew çi dinivîse: “...Ermenîyan di sala 600 B.Z. da (ev hejmar, wek ku tê   xuyanê, bi texmîn e.– E. C.) ji Tirakya hatin Asyaya Biçûk. Di vê navê da, Key Aksar Nînwa vekirand, Sît ji Asîya Biçûk qewirandin, Armenya, Pont û Kapadkiya bi welatê xwe va girê da. Ta windabûna Şahînşahiya Kurdistanê bi destê Îskenderê Mezin, Ermenî 300 sal bûn berbendên Xwehermenda Keyaiyan, ango berbendê Şahinşahiya Kurdan” (binihêre:  Ekrem Cemîl Paşa, Dîroka Kurdistan bi kurtebirî, Bruksel, 1995, r’û: 231 – 234). 

Em li vir tiştekî bidin zanîn û paşe nirxandinên xwe bidomînin: wê dema ku tê gotin, bi wî şêwazî, Ermenîstan hê t’unebû, û, dibe ku mabesta xudanê vê p’irtûkê Ûrartû bûye.

Û, ya din, ji bo Ek’rem Cemîl  P’aşa Medîya û dewleta k’urdî heman tişt in. Û ew  jî xwezayî ye, ji ber ku, k’urd bi xwe ne t’enê xwe med dihejmêrin, lê, her weha, ew xwe wisa dizanin û hîs jî dikin. Û, Mînorskî bi xwe jî bi bawerî di derbarê wê da dinivîse, ji ber ku, wek ku tê xuyanê, agahîyên xwedî bawerî li ber destê wî hebûne. Di derbarê wê da wisa jî cînarên k’urdan ên here nêzîk, ermenîyan jî ew dizanibûye. Ew ji bo ermenîyan jî rêalîteyek bûye. Agahîyên dîrokî hene, ku heya sedasala XVI-an eremnîyan gotine med, k’urd têgihîştine;  gotine k’urd med têgihîştine. 

Agahîyên weha îro jî di ç’avkanîyên kevnar ên ermenîyan da hene. Li vir em her ji wan du  belgeyan bînin:

“... Berbangê zû yên med hatin, ên ku ji wan r’a k’urd tê gotin”. – Ev bûyer, a ku di derbarê wê da li vir tê gotin, ango hatina k’urd-medan ber dêra ermenîyan a T’spinê, 19-ê gulana 1426-an pêk hatye (binihêr’e: Արիստակես Տևկանց, Հայերգ, Թիֆլիս, 1882, էջ175- 180.//Arîstakês Têvkants, Hayêrg, T’îflîs, 1882, r’û: 175 – 180. Bi zimanê ermenî).  

Û:

“... K’urd, ên ku binecîyên wî welatî ne, ji wan r’a med tê gotin” (binihêr’e: Հայաստանի Մատենադարան, XVI դարի ձեռագիր, № 1495, էջ.Էջ.  142ա և 142բ. //Matênadaranê Ermenîstanê, Înstîtûna destnivîsarên kevnar, destnivîsara sedasala XVI №1495, r’ûpelên 142a û 142b, bi zimanê ermenî). 

Agahîyên weha wisa jî li bal lêger’înerên ermenî yên demên nêzîktirî me jî hene – ên destpêka sedsala XX. 

Û, yek jî: wek ku heman Ek’rem Cemîl P’aşa dinivîse, dema p’enaberên ermenî li wê herêmê xuyabûne, k’urdan erd dane wan, ji bo ku ew têda bi cîh û war bibin (dîsa li heman cîhî da). Ya bêhtir  nîzîkî heşan e, ew e, ku desthilatdarîya Medyayê ji parç’eyê Ûrartûyê yê Başûrê Kafkasîyayê erd dabe wan, lewra ku ewan erdanaa ne ewqasî bala wan k’işandibûye, ji ber ku mirov têda pir’ kêm bûne, an jî, ji hêla kontrolkirinê va ew bi pirsgirêk bûne. Ma ne, ew herêm, ên ku di bin destê Medyayê da bûne, bê ser û bin bûne!?  

Di derbarê bûyerên wê demê da agahîyên balk’êş di dîrokên Medîyayê û Ûrartû da hene. Van agahîyan îro mirov hêsan û azad dikare di întêrnêtê da bibîne, û hîç pêwîst jî nake, ku her’e ber derê pirtûkxaneyan. Va, hinek p’arç’e ji wan: 

Di derbarê Medyayê da:

“... Zûtirekê (piştî salên 70-yan ên sedasala VII berî B. Î. – E. C.)... Binemala binecî, ya dadger Dayûkû desthilatdarîya Medyayê dike. ...Dema nevîyê wî – Ûvaxşatr (bi yewnanî – Kîak’sar), med û babêlonîyan bi hev r’a dewleta gewre ya Asorêstanê r’ûxandin. Piştî wê Mêzopotamîya Bakûrî gihîştye Medyayê; pey wê r’a Ûvaxştra Ûrartû dager dike û êrîşê dibe ser p’adşahtîyên hûrik ên r’ojhilatê Asîya Biç’ûk; piştî şer’ekî demdirêj ew bi serk’evtinî Anatolîyayê bi Lîdîyayê r’a p’arvedike û çemê Galîsê (Kizin Irmak) jî dibe sînorê di navbera wan da. Bi wî awahî, heya dawîya p’adişahtîya Ûvaxştra Medya digihîji bilindaya bihêzbûna xwe ya here jorîn, û dibe xwedîya hemû Îrana îroyîn, Çîyabilindîya ermenîyan, Bakûrê Mêzopotamîyayê û r’ojilatê Asîya Biç’ûk”  (http://ru.wikipedia.org /wiki/%CC%E8%E4%E8%FF).

Û – di derbarê Ûrartû da:

“... Di encama têkçûnên ji Asorêstanê û serhildanên serokên herêman, Ûrartû beşekî mezin ê xaka xwe winda dike. Di sedasala VII a berî B.Î. di Başûrê Kafkasîyayê da Ûrartû hê asûnên (pozîsîon) xwe dip’arêze. R’ûsayê II (685–645 berî B.Î.) li vir kelayan ava dike. P’adişahên Ûrartû ji bo têk’oşîna li hemberî tor’inên (dewlemend) serhildêr destpêdikin, k’omên sît û k’îmêrîyan ên bi k’irê tînin alîyê xwe. Bi alîk’arîya wan ew wisa jî sala 676-an berî B.Î. p’adişahtîya Frîgîyayê diperçiqînin. Bi bihêzbûna P’adişahtîya Medyayê ra Ûrartû û Asorêstanê nêzîkî hev dibin. Lêbelê di destpêka sedsala VI a berî B.Î. dû Asorêstanê r’a Ûrartû jî tê dagerkirin û dik’eve nava sînorên Medîyayê” (http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/143132/%D0%A3%D1%80%D0%B0 %D1%80%D1 %82%D1%83).

Û, ya dinê jî: hinek lêk’olîner dibêjin, ku dema kur’ê Rûsayê II Sardûrê III (derdorê salên 639—625-an berî B. Î.), êdî Ûrartû bibû wek tor’inîyek a vassal a bi Asorêstanê va girêdayî (http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D1%80%D0% B0%D1%80% D1 %82%D1%83). 

Binihêr’in, êne bersîva pirsa: “Gelo çima, jinişkêva, ermenîyan Frîgîya  terikaandin? hema li vir e” – Va ye, ew: “P’adişahên Ûrartû di têk’oşîna li hemberî t’or’inan destpêdikin, komên sît û k’îmêrîyan ên bi k’irê tînin alîyê xwe. Bi alîk’arîya wan wisa jî sala 676-an berî B.Î. ew p’adişahtîya Frîgîyayê dip’erç’iqînin”. 

Helbet, dikare, wisa jî sedemên din hebûne.

Balk’êş e, ne? – P’adişahên Ûrartûyê p’adişahtîya Frîgîyayê dip’erçiqînin, û, dibe ku, ew bû sedem, ku ermenî neç’ar bin, meskenê xwe bit’erikînin. Û, heya ew li pey p’eydakirina warekî ji bo jîyanê li ser r’êyan bûne, dewleta Ûrartû êdî ji hêla art’êşa medan va tê r’ûxandin, û hemû xakên wê digihîjin Medyayê. Û paşê p’adişahê Medyayê beşekî ji xaka Ûrartûyê, yên ku ewî bi xwe dagerkiribûn, dide wan ermenîyn, ên  ku ji Frîgîyayê r’evîbûn!?..    

Lê naha jî, nakokîya duyem: peyr’a di p’arç’eyê p’irtûka Mînorskî da em  dixwînin: “T’u guman nîne, ku k’urd jiberekêva p’arçeyekî p’adişahtîya ermenîyan zevt dikin, ya ku di sedsala XI da bi dawî dibe, û di gelek cîyan da ew ne li ser xaka xwe ya bingehîn r’ûniştine”. 

Mirov dikaribû li vir bigota, ku li jorê êdî bersîva vê pirsê hebû. Yan jî mirov dikaribû bigota, ku agahîyên dîrokî, ên ku li jorê hatine dayîn, lap tiştekî din ji mirov  r’a dibêjin. Lê dîsa jî, mirov divê wan “têbînîyên” xudanê pirtûkê bi awayekî  r’avebike bike, û wan hemûyan bi belgeyên dîrokî şirove buke.

Ji bo ku ew bê têgihîştin, em ji wê destpê bikin, k’a ermenî k’engê û li k’u bûne cînarên medan//k’urdan. Û, li vir çi balk’êş e, ku ji bo r’avekirina pêvajoyên dîrokî zimanzanî tê alîk’arîya me. Pirs di wê da ye, ku k’urd bi xwe ji xwe r’a dibêjin: med, gelên din ji medan r’a dibêjin: mēdoi, maδ, māda, midi, ay, lê hema ermenî dibêjin mar//մար, û Medîyayê r’a jî dibêjin: Marastan//Մարաստան. Li vir pirs dertê holê: 

– Çima?

Demekê ji bo pirsek a dinê me hinek mînak anîbûn, k’a çawa hinek  gel xwe bi cûr’eyekî nav dikin, lê gelên cînar – bi cûr’eyekî din. Mînak, alman, bi xwe, xwe  Deutsche navdikin, lê welatê xwe– Deutschland, r’ûs ji wan r’a wan nêmêt’s//немец, lê ji welatê wan r’a Gêrmanîya//Германия dibêjin, hinek wan gêrman nav dikin, hinek din, alman, û welatê wan jî – Almanîya. K’urd heya naha jî T’irkîyayê R’oma r’eş nav dikin, ji ber ku t’irk hatine, Vîzans dagerkirine û di welatê wan da r’ûniştine. Kurdan jî ji Vîzansê r’a gotine R’oma (ji navê Împêratorîya R’omayê ya R’ojhilatê), û makdêra “r’eş” jî lê zêdekirine, ji ber ku k’urdan ji dûrva di derbarê zulm û zora wê împêratorîyayê da nebihîstine. Ermenî ji xwe r’a hay//հայ  dibêjin, gurcîyên cînar  wan wan somêx nav dikin, lê yên din– ermeni, yan Armenians. Gurcî bi xwe ji xwe r’a  kartvêlêbî//ქართველები dibêjin, ermenîyên cînar wan viratsî//վրացի navdikin, r’ûs dibêjin grûzîn//грузин, lê yên din– Georgians, yan jî gurji…   

Pirs dertê holê: “Çima gelên cuda heman welatî bi şêwazên cuda nav dikin?” – Pirs di wê da ye, ku gelên cuda ji t’erefên cuda va cînartîya heman welatî kirine û bi berekên (qebîn//eşîr) wî welatî yên cuda r’a p’êwendî danîne. Û di encamê da, her yek ji wan hemû gelê wî welatî bi r’êya berekek a konkrêt naskirye û ew wek hemû gelê wî welatî p’ejirandine. Û li ser wê bingehê jî, ewan gelê wî welatî bi navê wê berekê navkirine, û anegorî wê jî nav li welatê wan danîne.  

Lê naha, em veger’in ser nirxandina wê pirsê, k’a çima ermenîyan med  wek mar (մար)  navkirine (û îro jî wisa dibêjin), lê Medîyayê, wek – Marastan (Մարաստան). Di dema xwe da, dema ermenî ji Frîgîyayê hatine vê herêmê, li navçeyên nêzîkî sînorên Medîyayê cî bûne (li jorê binihêr’e), û, wek ku ji belgeyên dîrokî tê zanîn, ewan bi medan r’a ji wî alîyî va p’êwendî danîne û ew naskirine, li k’u bereka mardan maye (li xerîteyên Ûrartûyê binihêr’e!). Û, ji ber ku ermenîyan p’êwendî bi mardan r’a danîne, ji bo wê jî hemû welat, ango, Medya Mardastan navkirine. Lê paşê, bi r’êya pêvejoyên p’eyvguhêrîyê p’eyva mard  bûye mar , lê peyva Mardastan - Marastan.   

Û, tiştekî din jî. Ew, ku ermenî paşê, hê dereng li Wanê (Tûşpayê) dîyar bûne, ew fênomênek a dîyar e: ji demekê va (ji sedsalên navîn va) ermenî ji bo k’arp’eydakirin û bazirganîyê, bi girseyî çûne bajarê Bak’ûyê  û Tîflîsê, û derdorê salên1920-an di wan bajaran da ewana di nav niştecîyan da bibûn pir’anî. ...Û, eger ne ew guhartinên dîrokî yên wê demê bûna, yên ku di jîyana Başûrê Kafkasîyaê da pêk hatin, ewan bajarana dikaribûn bibana yên ermenîyan...

Naha em binihêr’in, k’a çêbûna peyva mar di nav wêjeya zanistî ya r’ojhilatzanîyê da çawa tê şirovekirin. Li vir dû nêr’înên dijber û hevr’edkir  hene. Em bicêr’ibînin, r’avebikin, k’a ji wan k’îjan bi zanistî tê piştrastkirin.     

Di sêrî da em nêr’îna zanîyar-r’ojhilatzanê sovêtî Î.M. Diyakonov r’avebikin. Em binihêr’in, k’a ew di p’irt’ûka xwe ya “Dîroka Medyayê” da çi dinivîse: “Divê bê zanîn, ku şêwazê mar an  mar-k’ ên li bal nivîsk’arên ermenî tên bik’aranîn, divê mirov t’enê bigihîne navê medan, lê her ne navê bereka mardan, her çiqas herdu bi şêwazê xwe va mînanî hev in: p’eyva mar, a ku di zimanê ermenî yê kevnar da heye, ew ji p’eyva part’avî ya maδ ê, ya ku ji hêla xwe va anegorî şêwazê māda –ê kevnar e; ji alîyê dinê va şêwazê med-aci di zimanê ermenî da ji têrmîna yewnanî ya mēdoi tê, ya ku bi qanûnî digihîje şêwazê *mādoi yê di zaravê îonî yê wêjeyî da, ev jî ji hêla xwe va anegorî qanûnan şêwazê  māda dide. Şêwazê r’ûsî yê  «мидяне», ango, “yên mîdî” digihîje bilêvkirina şêwazê mēdoi, wek midi di yewnanîya hê nêzîk da” (binihêr’e: Дьяконов И. М., «История Мидии», Москва – Ленинград, 1956, стр. 44.//Diyakonov Î. M., “Dîroka Medîyayê”, Moskova – Lênîngrad, 1956, r’û. 44). 

Li vir, berî ku dest bi r’avekirina hemû têbînî û nêr’înan bikin, em bidin zanîn, ku şêwazê med-aci,ya ku Diyakonov tîne, di zimanê ermenî da wek mêdat’sî tê gotin, û tê wat’eya medyayî, ango, yê ji medyayê. Ev p’eyva ji k’urdî hatye hildan: k’urd ji welatê medan r’a dibêjin Medya. Û ermenî carana, şûna wê, ku bibêjin, an binivîsin, marastant’sî, ango, yê ji Marastanê, bi heman wat’eyê gotine mêdat’sî. Bi r’astî jî, k’a,  em binihêr’in, p’eyva mêdat’sî  bêht’ir sade ye, hêsantir tê gotin û xweş jî tê bihîstin. Ne wisa ye?

Lê naha em binihêr’in, k’a di derbarê vê da yek ji zanyarê navdar  ê serdema  Sovêtê N. Marr çi dibêje: “...navê māda bi ā –ê dirêj digihîje p’eyva mard,wek arxîtîpekê (ango, wek tîpek a bingehîn. – E. C.), lê ji hêla xwe va di zimanê ermenî da navê medan bi xwe, xût dibe mar ... ” (Марр Н. Я, Избранные работы, М – Л, 1935, том V, стр. 487//Marr. N. Ya. Marr, Nivîsên bijare, M – L, 1935, cilda V, r’û. 487).  

Li ber ç’avan e, ku nêr’îna N. Marr bêhtir anegorî qanûnên zanistî yên r’avekirina (analîz) dengsazîyê û êtîmologîyê ye... Ango, r’êbaza r’avekirina çêbûna p’eyvê anegorî qanûnên zimên ên hindur’în e. Ma ne, p’eyvandina zimêm a zêndî matêrîalî ye û, ji ber wê jî, t’aybetîyên guhar’tinên di wî da jî matêrîalî ne. Ango, ziman ji sazîya sîstêmî pêk tê, û di hundir’ê wê da jî guhar’tinên wê t’enê anegorî qanûnên wê yên hindur’în pêk tên.  Û, lewra jî, heya, eger miro wan t’enê bîne r’ex hev, tê xuyanê, ku p’eyvên mard  û mar bi sazîyên xwe yên dengan va bêht’ir nêzîkî hev in. Lê, eger, em bibêjin, şêwazên p’eyvan ên mēdoi, maδ, māda, midi ên“bi zaravê wêjeyî yê îonî”, ku Diyakonov dibêje, wê t’ucar nikaribin şêwazên bi dengdêrê –r bisêwirînin, her çiqasî jî em wê  bixwazin! Ew jî ji ber wê sedema sade ye, ku di şêwazên wan p’eyvên jorê da dengdêrê   –r nine.  Û, bi xwezayî, şêwazê mar dikaribû t’enê ji p’eyva mard çêbibûya, ew jî di encama pêvajoyên p’eyvguhartinê da, bi asîmîlebûna dengdêrê –d  ê dawîyê.  

Û ev dîtina ji alîyekî dinê va jî, ne bi r’astedêrî me tîne ser heman nêr’înê: binihêr’in, ermenîyan divê çima cînarên xwe bi hinek p’eyvên yewnanî navbikirana,  dema ku ew bi xwe bi wan r’a di nava p’êwendîyan da bûne û bêyî navbeynk’arîya hinekan ew bi nêzîk va naskirine. Û, heya, eger em bibêjin, ku ew şêwazên p’eyvên yewnanî yên li jorê ji wan r’a nas bûne, lê wê demê  çima wana, li şûna ku bi p’eyvên yewnanî  yên jorê medan nav bikin, ji wan r’a gotine mar. Ji bilî wê,  hê ne dîyare jî, k’a gelo, ew şêwazên wan p’eyvên “bi zaravê wêjeyî yê îonî” çiqasî ji ermenîyan r’a nas bûne. An jî, ji bo cînarên xwe navbikin, hîç pêwîst jî nedikir, ku ermenî r’abûna-biçûna Yewnanistanê (bi siyarî an  peya), ji bo ku pê bihesin, k’a yewnanîyan ji  med r’a çi gotine.  Ji bo çi? Anegorî k’îjan heş û aqilan? Ma ne, ermenî êdî bibûne cînarên medan li wî alîyî va, li ku mard mane – li   alîyê Mardastanê va.  

Û ji bilî van hemûyan, wisa jî bi xwe xerîteyên  dewleta Ûrartû hene: ya salên 713 – 715-an, berî B. Î.(dema serdarîya R’usayê I) û ya salên 680 – 610-an, berî B. Î. (dema serdarîya R’usayê II û Sardûrê III). K’a, em li wan xerîteyan binihêr’in. 

Li vir dîmenekî balk’êş dertê holê: xût li r’ex Tûşpayê bi tîpên mezin hatye nivîsandin Mardastan. Lê piştî ku medan dewleta Ûrartûyê  dagerkirine (wê  demê, dibe ku ermenî hê li Frîgîyayê, yan jî, di r’ê da), Mardastan bi herêmên din ên Ûrartûyê va dik’eve nav sînorên Medyayê (em li xerîta Medyayê binihêr’in). Û, bi xwezayî, dema ermenî ji Firîgîyayê hatine-gihîştine wan navçeyan, ew li ser wan erdan bi cîh û war bûne, yên ku medan dane wan, ew jî erdên Urartû yên li Başûrê Kafkasîyayê bûne, yên ku nêzîkî Mardastanê bûn (welatê mardan, di nav sînorên Înpêratorîha Medayayê da). Û ji ber wê jî ermenîyan ew welat (Medya) di destpêkê da bi Mardastan navkirin, lê med jî – mar. Hê dereng ji p’eyva mard  di zimanê ermenî da, wek ku êdî li jorê jî hatye gotin, dengdêrê dawîyê jê – d diwere, û ew p’eyva wek mar tê bilêvkirin. Li vir ji bo   guhartinek a wisa, dibê ku sedemên p’sîkologî jî hebûne: ma ne, p’eyva mard di zimanê ermenî da dihat (û îro jî) tê wat’eya merî//mirov, her weha, dibe ku wê yekê jî r’ola xwe lîstye, ku zimanê ermenî bi sazîya xwe ya r’êzimanî ya hundur’în va ji zimanên din ên hindewropî coda dibe, di nav wan da, her weja, ji zimanê k’urdî jî...  

U, bûyerek a dinê jî, ya ku ji wan kêmtir balk’êş nîne. Medan ne t’enê xak dane p’enabern ermenîyan, lê, her weha, ji bo wan dewlet jî avakirine, ango bûne damezirenêrên dewleta yekem ya ermenîyan.  

K’a, em binihêr’in, di derbarê wê da bavê dîroka ermenîyan Movsês Xorênat’sî çi dinivîse (sedasala V a piştî B.Î.):  

“Û, weha, dilê min ne bi kêmanî şad e û ez şahnaz im, ku em gihîştime wê demê, dema ku peyhatîyên pêşîyê me yê bingehîn diguîjin şan û r’ûmeta p’adişahtîyê.

Varbakêsê ji nivşên medan, ... wisa jî t’or’inê me yê mêrxas Parûyr digihîne xwe, û soza r’êz û nîşanên p’adişahtîyê didê”. – Li vir divê bê gortin, p’adişahê Medyayê, yê ku t’or’inê yekem ê ermenî ji bo textê p’adişahtîyê t’acîdar dike, navê wî ne Varbakês bûye, ew Kîyaksar bûye; ev nava Xorênat’sî ji hinek ç’avkanîyan hildaye, yên ku ji hêla me va nyên zanîn. – E. C.).

Êdî di cîyekî din da Xorênatsî ne r’astedêr piştrast dike, ku padişahê Medyayê soza xwe pêk anye, û t’or’inê ermenî t’acîdar kirye, û li wir jî lîsteya serdarên  ermenîyan, li r’ax wan jî navên p’adişahên Medyayê, yên hemdemên wan tîne. Weha, Xorênat’sî p’adişahê ermenî yê yekem çawa dide nasîn: “... em lîsteya p’adişahên me sererast bikin, li r’ex wan wisa jî navên p’adişahên Medyayê binivîsin. ...lê padişahê me yê yekem, yê ku ji hêla Varbakêsê (bixwîne Kîaksar. – E. C.) medyayî va hatibû t’acîdarkirin, Parûyrê kur’ê Skayordî bû ” (bi hûrbînî binihêre: Մովսես  Խորենացի,  Հայոց  պատմություն, Երևան, 1991, էջ 123–131//Movsês Xorênatsî, Dîroka Ermenîstanê, Yêrêvan, 1991, rû. 123–131).

Û naha bila xwendevan bi xwe ji bo xwe dîyar bike, k’a k’urdan çawa “dikaribûn” jiberekêva beşekî p’adişahtîya ermenîyan zevtbikin” ... û, ku ew li k’îjan  deveran “ne li ser erdên xwe yên r’esen r’ûniştine”.   

Ma çawa dibe? Ma ne, ç’avkanîyên dîrokî di derbarê tiştekî dinê da dibêjin: k’urdan bi xwe xak dane ermenîyan, ji bo wan dewlet sazkirine, p’adişahê wan ê yeken t’acîdar kirine... û îro jî, bi r’ayê çarenûsê (qeder) bûne gunehbar û hinekan berê xwe jê veger’andine?! 

Lê ew, ku piştî çend sedsalan beşek ji xaka k’urdan ji hêla Tîgranê mezin va  hatibye dagerkirin (demek a kurt bûye), ew jî, bi serê xwe, dîrokek a din e...

Eger mirov wisa nêzîkî pirsê bibe, wê demê, r’ûs îro bêht’ir mafdar in, hesabê xakên Qazaxisatanê, Qirqizisatnê, T’ûrkmênistanê, Tacîkistanê, Ûkraînayê, Polonîyayê, Fînlandîyayê, Bêlor’ûsîyayê, K’omarên R’exbaltîkayê, Gurcistanê, Adirbêcanê  û  Ermenîstanê bikin, ...ji ber ku ew hemû di paşerojek a ne zêde dûr da di nav sînorê Împêratorîya R’ûssîyayê da bûne. Lê r’ûs wê yekê nakin, ji ber ku ew dizanin, ew tiştekî bêwat’e ye û hema ji hêla berjewendîyên wan ên net’ewî va bi dîrokî jî ne tiştekî r’ast e. Û, ji bilî wê, îro êdî demne dinê ne... 

Di vî p’arçeyê p’irtûka Mînorskî da her weha di derbarê bûyerên melûl û xemdar  da tê gotin, ên ku salên 90-an ên sedsala XIX di Împêratorîya Osmanî da pêk hatibûne. Di derbarê van bûyeran û yên dinê da bi boneyek a din me êdî gotar-r’êplîkek bi ser nivîsa “Divê mirov r’astîyê bibîne” nivîsye (binihêre:  http://www.mezopotamya.gen. tr/srove-yorum/kurt-ermeni-iliskilerine-tarihsel-bir-bakis-h1711.html ; http://www.gelawej.net/  index.php/konuk-yazarlar/9070-2013-03-08-20-12-12.html ; http://www.serbesti.net/ ?id=2731). Ji ber wê jî emê t’enê li vir bang li wan bikin, ên ku dem bi dem  bi şêwazne dinê, bi binîva, weşandina tiştên weha organîze bikin: 

– Heyfa xwe li gel bînin, ji boy navê Xwedê! Ma gelo ewqas dibe, ku mirov wî gelî t’enê bi r’astîyên xarovajî û xiyalan t’êr bike? Ma ne, talî-tengî û bedbextî li kesekî jî pêwîst nînin!? 

Ezîz ê Cewo

Lêger’îner, nivîsk’ar û r’ojnameger

Endamê Yekîtîya R’ojnamegerên R’ûsîyayê û PEN-a Navnet’ewî

01.06. 2013