• SEYÎD EVRAN
•  NAVENDA NÛÇEYAN/ANF

Sala 1639'an bi Osmaniyan re mohra xwe danî binê peymana Qasri Şîrîn û Kurdistan kirin du parçe. Sala 1626'an bi navê Emîrxan Bradost yekemîn raperîna lokal a Kurd rû da. Herêmeke ku pêxemberê Zerdûştiyê ku ola destpêkê ya Kurdan û gelên herêmê ye Zerdûşt lê jiya û deh salan li çiyayê Sebelanê kete înzîwayê. Piştî serdema împaratoriyê bi Şah hatiye birêvebirin.

Sala 1951'ê Dr. Missadiq bû desthilatdar û ji bo petrola li Îranê milî bibe gavên destpêkê avêt. Lê belê Anglo Îran a li welêt bi bandor bû bi desteka DYA li dijî Missadiq dest bi kampaya şerekî taybet kir. Sala 1951'ê vê carê Îngilîstanê û CIA gel li dijî Missadiq ê bi piştgiriya gel bûbû desthilatdar daxist kolanan. Sala 1953'an Missadiq ji desthilatdariyê hate xistin û ew xistin hepsa malê. Piştî çend salan jî mir. Serdema bavê Şah Riza Pehlewî dest pê kir. Piştî mirina bav Şah Riza Pehlewî, serdema kur Şah Riza Pehlewî dest pê kir. Sala 1979'an Hûmeynî ji Fransaya ku sirgûnî wê bûbû vegeriya û dest danî ser têkoşîna TUDEH, Kurdan û gelên din a li dijî Şah. Bi vî awayî Şah têk bir. Piştî ku Şah têk bir, karê wî yê yekemîn tasfiyekirina TUDEH, Kurd û gelên din ên têkoşer bû. Piştî sala 1979'an li Îranê rejîma Molla dest pê kir.

PIŞTÎ SALA 1979'AN MODELA SIYASÎ Û RÊVEBERIYÊ YA ÎRANÊ

Îran beriya sala 1979'an bi rêveberiya Şah dihate rêvebirin. Hûmeynî piştî ku sala 1979'an bû desthilatdar, sîstema siyasî ya Îranê bi rengê sîstema totalîter ji nû ve bi rêxistin kir. Hem li qada cemaweriyê hem jî li qada taybet erka diyarker ji ola Îslamê re hate dayin. Di sîstema siyasî ya Îranê de naverok, kêrhatin, erk û mayindebûna hemû erkan ji aliyê ola Îslamê ve hatine destnîşankirin û qanûnîkirin. Afirînerên sîstema siyasî ya Îranê dibêjin, wan ev sîstem ji bo bicihanîna ola Îslamê bi rêxistin kirine. Taybetmendiyeke din a sîstema siyasî ya Îranê ew e ku Îslamê ne tenê li qada cemaweriyê, her wiha li hemû qadên jiyanê xistiye meriyetê. Timî hewl dan ku gel di çarçoveya vê îdeolojiyê de motîve bikin.

SÎSTEMA SIYASÎ YA DI DESTÛRA BINGEHÎN A ÎRANÊ DE HATIYE DIYARKIRIN

Karên ji bo amadekirina Destûra Bingehîn a Îranê heman piştî şoreşa Îslamê 15'ê Mijdara 1979'an qediya û Destûra Bingehîn Kanûna heman salê pêşkêşî dengdana gel hate kirin û bi rêjeya 99,5 ji sedî hate qebûlkirin. Sala 1989'an piştî mirina Hûmeynî, Destûra Bingehîn a Îranê ji nû ve hate nirxandin. Destûra Bingehîn a Îranê ji 177 xalan pêk tê.
Di Destûra Bingehîn a Îranê de meqama herî bilind weke Rayeya Fiqhê hatiye diyarkirin. Aliyên siyasî, leşkerî, aborî, civakî û dadgeriyê yên sîstema Îranê bi sîstema velayetî fiqhê ve hatine girêdan.

Rayeya Fiqhê: Bîrdoziya Rayeya Fiqhê salên 1960'î ji aliyê Hûmeynî ve hate bilêvkirin. Ev têgîn li ser bingeha bîrdoziya mezheba Şîa ava bûye. Bi rêya bîrdoziya Rayeya Fiqhê ya Hûmeynî, mînaka sîstema siyasî ya mezheba Şîa hatiye afirandin. Ev yek di mezheba Şîa de weke dewama bîrdoziya 'îmamet' tê destnîşankirin. Li gorî Şîa, saziya Îmamet di Quranê de jî hatiye diyarkirin. Li gorî vê yekê, piştî wefata pêxember, maf û berpirsyariya meleyan e ku Misilmanan bi rê ve bibin. Rêveberî bi desthilatdariya meleyan an jî bi erêkirina wan meşrû dibe.

Bîrdoziya Rayeya Fiqhê, salên 1960'î li bajarê Necefê yê Iraqê ji aliyê Hûmeynî ve di dersên olî de hate destnîşankirin. 'Rayeya' pêxember û meleyan (otorîteya mutleq), ji bo zanayên fiqhê jî derbas dibe. Sala 1979'an dema şoreşa Îranê pêk hat, Hûmeynî Rayeya Fiqhê xist Destûra Bingehîn a Îranê. Di sîstema siyasî ya Îranê de Rayeya Fiqhê di asta lîderiyê de ye û ev lîder divê ji aliyê gel ve were hilbijartin. Di xala 57. de wiha tê gotin: Hêzên serwer ên li Komara Îslamî ya Îranê: hêza qanûndanînê, hêza rêveberiyê, hêza dadgeriyê di kontrola Rayeya Fiqhê de ne.
Hemû saziyên sîstema totalîter a Îranê bi ser Rayeya Fiqhê ve ne. Biryarên tên girtin, heta ku bi vê konseyê neyê şêwirandin, nabe ku bi cih werin anîn.

ERK Û WEZÎFEYÊN WARTE YÊN RAYEYA FIQHÊ

Rayeya Fiqhê piştî sala 1979'an ji aliyê Hûmeynî ve hate avakirin û yê ku destpêkê li vê meqamê rûnişt Hûmeynî bû. Ev sazî xwedî van erkên awarte ne:

Kontrolkirina bicihanîna biryarên giştî yên tên girtin
Kirina referandûmê
Fermandariya Giştî ya Hêzên Çekdar
Ragihandina şer û aştiyê û seferberiya hêzan
Tayinkirina endamên Fiqhê li Konseya Çavdêriyê
Tayinkirina meqama dadgeriya herî bilind a li welêt
Tayinkirin û jiwezîfegirtina Serokên Fermandairya Giştî
Tayinkirin û jiwezîfegirtina Fermandarê Giştî yê Mûxafizên Şoreşê
Avakirina Konseya Bilind a Parastina Milî
Diyarkirina fermandarên payebilind ên Hêzên Çekdar
Pêşniyarkirina Konseya Bilind a Parastina Milî
Erêkirina Serokkomarê hatiye hilbijartin lê hê dest bi wezîfeyê nekiriye
Piştî ku meclîsê biryara têrnebûna siyasî da, girtina ji wezîfeyê ya serokkomar
Çareserkirina pirsgirêkên navbera Saziya Radyo-Televîzyonê, Qanûndanîn, rêveberî û dadgeriyê

Tevî vê yekê diyarkirina meleyên ku nimêja Înê didin kirin, di destê Rayeya Fiqhê de ye. Ev meleyên navborî ji gelek berpirsyarên siyasî û îdarî yên bajarên Îranê xwedî erk û wezîfeyeke hê mezintir in.

SEROKKOMAR

Di nava rejîma Îranê de piştî Rayeya Fiqhê yanî meqama lîderiya Rûhanî, li gorî Destûra Bingehîn meqama Serokkomariyê tê. Serokkomar ji aliyê gel ve ji bo çar salan tê hilbijartin. Mafê xwe ye ku li dû hev bê hiblijartin. Di destûra bingehîn de ji bo kesekî ji Serokkomariyê re bê hilbijartin ev wesf tên xwestin:

Bi eslê xwe divê ji Îranê be
Divê welatiyê Îranê be
Bi tedbîr be
Îradekar be
Pê bawer be
Xwedî Teqwa be
Baweriya xwe bi Komara Îslamî ya Îranê û pîvanên wê yên bingehîn hebe.

KONSEYA ÇAVDÊR

Piştî lîderê Rûhanî û Serokkomar, Konseya Çavdêr tê. Konseya Çavdêr ji 12 kesan pêk tê. Wezîfeya xwe ew e ku diyar bike bê biryarên li meclîsê tên girtin li gorî dîn e yan na.

KONSEYA KARÊN GIRÎNG

Saziyeke din a bi bandor jî Konseya Karên Girîng e. Armanca xwe nakokiyên navbera hêzên siyasî ji holê rake. Ev konsey, dema nakokî di navbera Meclîsê û Konseya Çavdêran de derdikeve, ew biryarê dide. Li gorî qanûnê, Serokê Konseya Karên Girîng divê Serokkomar be. Lê belê sala 1997'an dema Xatemî bû Serokkomar, Rafsancanî ev wezîfe jê re nehişt û wî dewam kir. Endamên konseyê tê guheritn û ji aliyê lîderê olî ve tên wezîfedarkirin.

KONSEYA EWLEKARIYA MILÎ

Saziyeke din a girîng di nava rejîma Îranê de, Konseya Ewlekariya Milî ye. Armanca vê konseyê jî parastina şoreşa Îslamî, dabînkirina berjewendiyên milî, paratina yekparebûna axa welêt û serweriya milî ye. Tevî van saziyên bingehîn li Îranê Parlament, Serokê Parlamentê, Hikumet, Serokwezîr û Desteya Wezîran jî hene. Lê belê erk hemû li saziyên jorî serokwezîr, wezîr û parlamentê dicivin. Serokwezîr û wezîr li gorî polîtîkaya tê diyarkirin û biryarên tên girtin tevdigerin.

LI GORÎ SERJIMARTINA SALA 2016'AN, NIFÛSA ÎRANÊ

Li gorî serjimartina ku Tîrmeha 2016'an hate kirin, nifûsa Îranê 82 milyon û 801 hezar e. Ev nifûs li gorî rêjeya gelan wiha ye:

Fars %61
Azerî %16
Kurd %10
Lûr %6
Belûcî %2
Ereb %2
Ermenî, Teberî, Yahûdî; Gîllek û gelên din %2

Xala ku di vir de balê dikişîne ew e, Lûr ên ku Kurd in ji gelê Kurd nehatiye hesibandin û weke gelekî cuda tê dîtin.

ZIMANÊN KU LI ÎRANÊ BI FERMÎ HATINE NASKIRIN

Li Îranê zimanê fermî Farsî ye. Lê belê Azerî, Belûcî, Kurdî, Erebî, Tirkmenî jî tên naskirin. Her wiha Fars, Azerî, Kurd, Belûcî, Ereb, Tirkmen weke komên etnîkî tên qebûlkirin.

 

Li Îranê şeklê rêveberiya îdarî, sîstema eyaletan e. Eyalet bi waliyên hatine tayinkirin tên birêvebirin. Li her eyaletê bajar, navçe, bajarok, nehiye û gund hene. Li Îranê 31 eyalet hene; Tehran, Qum, Merkezî, Qezwîn, Gîlan, Erdebil, Zencan, Tebriz, Ûrmiye, Sine, Hemedan, Kirmaşan, Îlam, Loristan, Xuzistan, Çaharmahal û Bahtiyari, Kehkileyû û Buyer Ehmed, Buşehr, Fars, Hurmuzgan, Sistan û Belûcistan, Yezd, Îsfahan, Mazenderan, Gulîstan, Xorasanê Şemalî, Razavî Xorasan û Elburz.

EYALETA TEHRANÊ

Eyaleta ku paytexta Îranê lê ye, ji aliyê civakî û aborî ve pêşketî ye. 18'ê ji sedî yê nifûsa Îranê li eyaleta Tehranê dijîn. 13 navçe, 43 şaredarî û 1358 gund hene. Tehran ku navenda eyaletê ye, sala 1778'an bûye paytext û nifûsa xwe niha zêdeyî 7 milyonî ye. Di nava 20 bajarên herÎ qelebalix ên cîhanê de ye. Li eyaleta Tehranê 12 herêm hene.

EYALETA ERDEBILÊ

Erebil ku li bakurê welêt e, herêmên bakur ên Gilanê sala 1993'an bi vê derê ve hate girêdan û bû eyalet. Nifûsa xwe 1.257.624 kes e û navenda wê jî bajarê bi navê Erdebil e. Li vir Tirkên Azerî dijîn.

EYALETA AZERBAYCANA ROJHILAT

Azeriyên li Îranê herî zêde li vê eyaletê dijîn. Kurd jî bi têra xwe li vê eyaletê hene. Nifûsa xwe bi qasî çar milyon e. Navenda wê ya îdarî Tebriz e. Sînorê vê eyaletê bi Ermenîstan û Nahçivanê re heye.

EYALETA AZERBAYNCANA ROJAVA

Eyaleta Azebaycana Rojava li bakurojavayê welêt e û li gorî serjimartina sala 2006'an nifûsa xwe 3.015.361 e. Navenda wê ya îdarî bajarê Ûmriye ye. Li gorî belgeyên fermî yên Îranê, piraniya eyaletê ji bajarên Kurdan pêk tê, lewma piraniya nifûsa wê Kurd in. Li vê eyaletê bi zimanên Azerî û Kurdî, Farsî û Aramî yê Nû tê axaftin. Li eyaletê gelek koçber jî dijîn. Piraniya gelê eyaletê ji ola Îslamê ne. Hindikahiyên din ên olî jî Xiristiyanî û Yahûdî ye. Li herêmê bermahiyên dêrên dîrokî hene. Bajarên mezin û navdar ên Rojhilatê Kurdistanê; Ûrmiye, Botan, Mahabad, Salmas, Makû, Nexede, Pîranşar, Serdeşt li vê eyaletê ye. Tevî vê yekê jî tê gotin ku hejmara Kurdan lê kêm e. Ev nêzîkatî polîtîkaya rejîma Mola ya li dijî Kurdan radixe pêş çavan.

EYALETA GÎLANÊ

Eyalet li qiraxa Gola Xazarê ye û navenda wê ya rêveberiyê reştolan e. Li eyaletê gel û hindikahiyên Gîlanî, Azerî, Talişî, Fars û Tatîlî dijîn.

EYALETA ZENCANÊ (HAMES)

Navenda rêveberiya vê eyaleta ku li bakurê welêt e, bajarê bi navê Zencan e. Nifûsa xwe 971.000 kes û piraniya şêniyên wê Azerî ne. Nifûsa abjarê Zencanê 378.000 kes e. Yek ji bajarên xwe yên girÎng jî Hurremdare ye.

EYALETA KURDISTANÊ

Navê dîrokî yê eyaletê Erdelan e û rûbera wê 28.817 km² ye. Tevî ku di Tîrmeha 2016'an de sermijartin hate kirin jî, di belgeyên fermî de nifûsa eyaletê li gorî sermijartina sala 2006'an tê dayin. Piraniya şêniyên wê Kurd in. 1 ji sedî Azerî, 0.46 ji sedî Fars û 0.40 ji sedî gelên din lê dijîn. Eyaleta Kurdistanê ji 10 bajar, 21 navçe, 78 nehiye û bajarokan, her wiha ji 1.762 gundan pêk tê. Li vê eyaletê bajarên mezin ên weke Senendec yanî Sine, Bane, Bicar, Dîvandere, Gorve, Merîwan, Kamyaran, Saqiz hene. Li gorî sermijartina sala 2006'an nifûsa eyaletê 1.440.156 kes e.

EYALETA KAZVÎNÊ

Kazvîn ku heta sala 1995'an di nava sînorê Eyaleta Tehranê de bû, sala 1995'an ji Tehranê cihê bû, bi Takîstan a li eyaleta Zencanê bû yek û veguherî eyaleteke cuda. 1.543 gundên wê hene. Li gorî sermijartinê 63 ji sedî yê nifûsa wê li bajaran, yên mayî jî li gundan dijîn. Şêniyên eyaletê Azerî, Tatîlî, Lûr û Fars in. Kazvîn û Takîstan du bajarên mezin ên eyaletê ne. Keleha Alamûtê ya Hassan Sabbas li vê eyaletê ye.

EYALETA HEMEDANÊ

Eyaleta Hemedanê li rojavayê Îranê ye. Eyalet li nava herêma Çiyayên Zagrosê ye. Hewa wê havînê nerm, zivistanê dijwar e. Li eyaletê Azerî, Kurd, Lûr û Lek dijîn. Bajarên girîng ên eyaletê Tûyserkan, Nîhavend, Malayer, Esadabad, Bahar, Razan û Kabûdrahang in.

EYALETA KIRMAŞANÊ

Navenda Eyaleta Kirmaşanê bajarê Kirmaşanê ye. Bajarekî Kurdistanê ye. Tevî ku bajarekî Kurdistanê ye mîna gelek bajarên din ên Kurdan bi eyaleta Kurdistanê ve nehatiye girêdan û weke eyaleteke cuda tê bilêvkirin. Ev yek jî ji ber polîtîkaya rejîma Îranê ya li dijî Kurdan e. Nifûsa xwe bi giranî Kurd e û hejmareke kêm Lor hene. Bi qasî 10 hezar Fars û Azeriyên weke wezîfedarên fermî yên dewletê hatine, li vir dijîn. Beşeke mezin a van jî li bajarê Sûngûrê dijîn.

EYALETA MAZANDARANÊ

Eyaleta Mazandaran li başûrê Gola Xazarê ye. Ji sedsala 9'ê heta ya 15'an navê wê Taberîstan bû. Eyaleta Mazandaran yek ji eyaletên herî qelebalix ên Îranê ye. Xwedî rezervên dewlemend ên petrol û gaza xwezayî ye. Pênc bajarên herî mezin ên eyaletê Sarî, Behşehr, Babol, Amol û Kaemşehîr in. Li eyaleta ku sala 1937'an va bû, karên herî girîng masîgirî, tûrîzm û sektora înşaetê ne. Nuqteya herî bilind a Rojhilata Navîn Çiyayê Demaventê li vê eyaletê ye. Beriya bi 75 hezar salî mirovahî li vê herêmê bi cih bûne. Li gorî agahiyên ku ji kolandina li Girê Goher û Kafar Kelî hatin wergirtin, berî 5 hezar salî li vê herêmê bajar ava bûne. Lewma ev herêm ji aliyê dîroka Îranê ve navendeke girîng e. Gelên eyaleta Mazandaranê Gîlakî û Sangîserî ne ku bi zimanê Mazandaranî diaxivin.

EYALETA QUM

Sêyemîn mezintirîn pirtûkxaneya cîhanê ya ji nivîsa bi destan li bajarê Qumê ye. Li Pirtûkxaneya Necefî, 37 hezar berg berhemên bi nivîsa destan hene. Pirtûka herî kevn a pirtûkxaneyê Quran e ku emrê xwe 1300 sal e. Eyaleta Qumê weke bajarê navenda perwerdeyê ya mezheba Îmamiye-î Îsna'aşer'iyye tê naskirin. Her wiha weke bajarê ku bingeha Şoreşa Îslamî ya Îranê lê hatiye danîn û weke bajarê molayan an go bajarê Ayetûllahan tê naskirin. Li medreseyên bajêr bi qasî 30.000 mola hatine perwerdekirin. Hema bêjin temamiya molayên şoreşê diparêzin li vî bajarî tên perwerdekirin. Hûmeynî, Xamaney, Rafsancanî û Xatemî jî li vê derê li Medreseya Fevziye ya navdar perwerde bûne.

EYALETA LÛRÎSTANÊ

Eyaleta ku li nava Çiyayên Zagrosê ye ji aliyê dîrokê vê yek ji girîngtirîn herêmên welêt e. Navenda îdarî ya eyaletê li bajarê Hurremabad e. Bajarên din ên girîng ên eyaletê Borûcerd, Alîgudarz, Dorûd, Kûhdeşt, Azna, Alaştar, Nûrabad û Pûldûhtar in. Şêniyên wê ji gelên Lor û Lek pêk tê.

EYALETA ÎLAMÊ

Eyalet li başûrrojavayê Îranê li ser sînorê Iraqê ye. Navenda Eyaleta Îlamê bajarê Îlamê ye. Li aliyê wê yê bakur Kurd, li başûr jî Lûr dijîn. Kurdên li vir bi Soranî û Kelhorî dipeyivin. Wekî din beşeke mezin a Yarsanan jî li vê ey aletê dijîn. Bajarên girîng ên eyaletê Îlam, Mehran, Dehloran, Darehşehr, Şîrvan û Chardavol, Malekşahî, Eyvan û Abdanan e. Kurdên li vê eyaletê dijîn Kurdên Şîa ne. Yek ji cihên ku herî zêde Kurd lê dijîn, eyaleta Îlamê ye.

EYALETA GULÎSTANÊ

Eyaleta Gulîstanê sala 1997'an ji Eyaleta Mazandaranê qut bû û bû eyaletake cuda. Nifûsa Eyaletê ji Tirkmen, Azerî, Fars, Kurd, Belûcî, Afgan û Ermeniyan pêk tê. Navenda îdarî ya eyaletê bajarê Gurganê ye. Bajarên girîng ên eyaletê Gunbed-î Kavûs, Bandar Turkmen, Gumîşan, Maravetepe, Bendar Gez, Alîabad-e Ketûl, Kordkûy û Minûdeşt. Eyalet li qiraxa Gola Xazarê ye.

EYALETA MERKEZÎ

Eyaleta Merkezî, beriya zanînê bi hezarsaliya destpêkê de parçeyekî girîng ê Împaratoriya Med bû. Eyaleta Merkezî li rojavayê Îranê ye. Navenda wê ya rêveberiyê bajarê Erakê ye. Eyaleta Merkezî, salên 1980'î ji eyaletên Îsfahan, Semnan, Tehran û Zencanê ax stand û veguherî eyaleteke bi serê xwe. Navê bajêr bi Farsî tê wateya 'cihê navendî'.

EYALETA XORASANA BAKUR

Eyalet li bakurê rojhilat ê welêt e. Navenda Eyaleta Xorasana Bakur bajarê Becnûrd e. Yek ji wan eyaletan e ku nifûsa Kurdên Xorasanî lê zêde ye. Tevî Kurdan, Fars û Tirkmen jî lê dijîn. Nifûsa Eyaleta Xorasana Bakur 46.1 ji sedî Kurd e, 27.8 ji sedî Fars e, 20.6 ji sedî Azerî ye. Bajarên girîng ên eyaletê Bûjnûrd, Şîrvan, Cacarm û Îsfarayen e.

EYALETA SEMNANÊ

Eyalet li bakurê welêt e û navenda wê bajarê Semnanê ye. Herêmên wê yên bajûr li nava Çola Kebîrê ne, Semnan sala 1996'an bû eyalet.

EYALETA ÎSFAHANÊ

Eyaleta Îsfahanê li navenda Îranê ye. Navê paytexta wê jî bajarê Îsfahanê ye. Tevî Farsan, Bextiyarî, Kaşkayî, Gurcu û Ermenî li vê eyaletê dijîn.

EYALETA ÇAHARMAHAL Û BAHTIYARÎ

Li başûrê rojava yê Îranê ye û navenda wê bajarê Şehrekurd e. Li vê eyaletê bi giranî Kurd û civaka xwecihî Bahtiyarî dijîn. Baytiyarî bi zimanê Lûrî diaxivin û ji bilî çend cudahiyan bi Lûran re weke hev in. Kurdên li vir jî bi zaravayê Soranî diaxivin. Çavkaniya debarê ya gelê eyaletê çandinî ye. Navendên pîşesaziyê big iranî li navenda bajarê Şehrekurd û derdora wê ne. Yek ji wan eyaletan e ku saziyên girîng ên perwerdeyê lê ne. Ji van Zanîngeha Şehrekurd, Zanîngeha Borûcen Îslamî Azad û Fakulteya Tipê ya Zanîngeha Şehrekurd lê ne.

EYALETA HUZÎSTAN

Navenda wê bajarê Ahvazê ye. Her wiha Abadan ku yek ji navendên girîng ên hilberîna petrolê ye, li vê eyaletê ye. Eyaleta Hûzîstan li başûrê rojava yê Îranê ye. Digihêje heta Kendava Basrayê û ji aliyê leşkerî ve jî herêmeke girîng e. Di nava sînorên şaristaniya Elam a kevn de cih digire û paytexta wê ya berê Sûsa ye. Li eyaleta Hûzîstanê Ereb, Fars, Kurd, Azerî û hin hindikahiyên din dijîn.

EYALETA KOHGÎLUYE Û BÛYER AHMED

Ev eyalet li başûrê rojava yê Îranê ye. Navenda wê ya rêveberiyê li bajarê Yasûc e. Nifûsa xwe bi giranî ji Lûran pêk tê. Tevî Farsî, zaravayê Lûrî Bûyerahmadî li vir tê axaftin. Erdê eyaletê bi giranî ji çiyayê dijwar ê Zagrosan pêk tê. Cihê herî bilind jî Lûtkeya Çiyayê Dena ye ku bilindahiya wê 4409 metre ye. Çiyayê Dena parka milî ye û bi darê berû xemilî ye. Ji aliyê îdarî ve heft navendên eyaletê hene.

EYALETA YEZD

Eyalet li herêma navîn a Îranê ye û navenda rêveberiya wê jî bajarê Yezd e ku navê wê li eyaletê hatiye kirin. Bajarê Yezd yek ji kevntirîn bajarên Îranê ye û navendeke girîng a Zerdeştiyê ye. Bajarê ku li ser Rêya Îpekê ye, hate tespîtkirin ku 700 sal Beriya Zayinê mirov lê bi cih bûne. Navê xwe ji Qralê Sasanî Yezdgerd (421-339 Beriya Zayinê) digire. Dîroknasên Yewnan jî ji Yezd re gotine 'Ayatîs'. Salên 600'î jî Misilmanan ev nav weke 'Dar'ul Îbade' guherandin. Nifûsa eyaletê bi giranî ji Farsan pêk tê. Piraniya wan jî Şîa ne. Her wiha di belgeyên fermî yên Îranê de tê destnîşankirin ku li vê herêmê civakên ji ola Zerdeştiyê bawer dikin, hene.

EYALETA BÛŞEHR

Navenda îdarî ya eyaleta Bûşehr bajarê Bûşehr e. Li qiraxa Kendava Farsê ye. Yek ji santralên nukleerî ku sedema heyî bûye sedema krîza navneteweyî, li vî bajarî ye. Bajarê Bûşehrê yek ji girîngtirîn bendergeha îxracatê ya Îranê ye. Li bajêr, navendên girîng ên Hêzên Deryayî yên Îranê hene. Tevî bendergeha girîng, li vî bajarî balafireheke navneteweyî heye.

EYALETA XORASANA BAŞÛR

Eyaleta Xorasana Başûr piştî ku eyaleta mezin a Xorasanê sala 2004'an bû sê parçe, ava bû. Ev eyalet bi giranî merş û tejikên xwe navdar e. Navenda wê ya îdarî li bajarê Bîrcandê ye. Eyalet li başûrê Îranê ye. Gelên li vê eyaletê dijîn Peştûn, Belûc û Ereb in. Piraniya Peştûn li bajarên Bîrcand û Kaenê bi cihb ûne. Salên dawî koçeke mezin a Peştûnan ji Afganîstanê çêbû.

EYALETA XORASAN RAZAVÎ

Eyaleta Xorasan Razavî li bakurê rojhilat ê Îranê ye û li ser sînorê Afganîstanê ye. Sala 2004'an piştî ku Xorasan parçe bû, veguherî eyaletekê. Navenda eyaletê bajarê Meşhedê ye. Bajarên din ên girîng ên eyaletê Kûçan, Dargaz, Çenaran, Serahs, Farîman, Torbat Cam, Taybad, Haf, Roşthar, Kaşmar, Bardeskan, Nîşabûr, Sabzevar, Gonabad, Kalat, Halîlabad in. Piraniya nifûsa herêmê ji Farsan pêk tê. Tirkên Xorasanê, Tirkmen û Kurd jî li herêmê dijîn. Wekî din nifûseke Afganan jî bi koçberan re li herêmê bi cih bûye.

EYALETA KIRMANÊ

Eyalet li başûrê rojhilatê Îranê ye û ji aliyê rûberê ve duyemîn eyaleta herî mezin a Îranê ye. Navenda îdarî ya eyaletê li bajarê Kirmanê ye. Ji bilî Kirmanê bajarên Baft, Berdsîr, Bem, Cîrûft, Refsencan, Zerend, Sîrcan, Şehr Babek, Kirman, Mahan û Kehnûc hene. 20 ji sedî yê nifûsa eyaletê li gundan, 80 ji sedî jî li bajaran dijîn.

EYALETA HURMUZGANÊ

Eyaleteke ku li pêşberî Nîvgirava Ereb e. Bi giravên ser bi xwe ve xwedî cihekîs tratejîk e. Hurmuzgan li başûrê welêt li Kendava Farsê, li qiraxa Okyanûsa Hînt û li pêşberî Nîvgirava Ereban e. Geliyê Hurmuzê ku Îranê û Ummanê ji hev qut dike li pêşberî vê eyaletê ye. Girîngiya herêmê, piştî ku petrol hate dîtin zêdetir bû. Navenda îdarî ya eyaletê li bajarê Bandar Abbas e. Ji bilî Bender Abbasê, bajarên Bnder Lenge, Bestek, Ebûmûsa, Haciabad, Cask, Bender Hemir, Mînab, Parsiyan, Keşm, Deh Beraz hene.

EYALETA SÎSTAN û BELÛCÎSTANÊ

Eyalet li başûrê rojhilat ê Îranê ye û li ser sînorê Afganîstan û Pakîstanê ye. Ji aliyê mezinahiya erd ve Eyaleta Sîstan û Belûcîstanê eyaleta herî mezin e. Nifûsa eyaletê ji Belûciyên Sûnî Misilman û Sîstaniyên Şîa Misilman pêk tê. Rêveberiya eyaletê li bajarê Zahîdanê ye. Bajarên girîng ên eyaletê ev in: Çabahar (Bendergeha herî girîng a Kendava Ûmmanê), Dalgan, Hîrmand, îranşehr, Haş, Konarak, Nîkşehr, Saravan, Sarbaz, Soran, Zabol, Zabolî û Zahak in. Eyalet ji du beşên Sîstan û Belûcîstanê pêk tê. Li başûr, rojava û rojhilatê eyaletê Belûc dijîn û bi zimanê Belûcî diaxivin. Belûcîstan bi Farsî tê wateya welatê Belûcan. Navê sîstan jî di Farsiya kevn de ji navê sakastana tê ku tê wateya 'welatê Sakayan'. Gelek zana û wêjevan ji vê eyaletê derketine. Çend ji van ev in: Farrûkhî Sîstanî, Ya'qûb-î Laîth Saffarî, ji lehengên milî yên Îranê Rustem û lîderê olî Alî Huseynî Sîstanî.

GUHERTINA NAVÊ EYALETAN

Piştî ku Hûmeynî bû desthilatdar, karê wî yê destpêkê bisîstemkirina rejîma Mola bû. Ji bo vê jî serokwezîr, serokkomarê nû hatin tayinkirin. Tevî vê yekê navê gelek eyaletên ji dema şah mayî hatin guhertin. Lê belê gelek ji wan tevî ku bi fermî navê wan hatine guhertin jî, ji ber ku gel navê wan ê nû bi kar nîne, bi navê xwe yê kevn man.