DELAL YILDIZ / SILÊMANIYE / ANF

 

Navê Dersim Zêravan bi giranî di dema weşandina dokûmantera SARA de hate bihîstin. Derhêner û senarîsta dokûmantera li ser jiyana şoreşgera por sor Sakîne Cansiz bû, ku di dîroka gelê Kurd de xwedî cihekî taybet e. Dersim Zêrvan tecrûbeya xwe ya destpêkê ya derhêneriyê bi barekî welê giran û dîrokî da destpêkirin.

Îro salvegera 13'emîn a şehadeta Halîl Dag e. Dersim Zêrevan ku şagirteke Halîl Dag e qala rêwîtiya xwe û sînemageriya Halîl Dag kir.

Em ji ku dest pê bikin? Destpêkê hinekî qala demên xwe yên zarokatî û ciwantiyê bike. Ji xwe hevpeyvîna destpêkê ye. Ji wir jî em dikarin derbasî wêje û sînemayê bibin.

Ji zarokatiya xwe ve ez parçeyekî çanda Kurd a bi kevneşopiya welatparêziyê me. Bi vî rengî dikarim bêjim; êşa bêwelatiyê hîn ji zarokatiya xwe ve dizanim ku pîrik û metkên me dema em ji xew hişyar dikirin qala welêt dikirin. Qala dîroka Kurdan, komkujiyan û xiyanetê dikirin. Di dengê dengbêjan de, di çîrokên zarokan de jî heman tişt hebûn. Bi kurtasî em bi guhdarîkirina li çîrokên trajîk ên 'bêwelatiya Kurdan' mezin bûn. Dema ku mirov zarokatiyeke wiha dijîn bivê nevê dibe xwedî karakterekî. Ji aliyê civakî, psîkolojîk û fikrî ve mirov dibin xwedî karakterekî.

DI ALBÛMA MALBATÊ DE WÊNEYÊ YILMAZ GUNEY

Mesela di albûma me de wêneyê yekî porê wî gulîşik û qazaxê wî sor hebû. Her kes nas bûn, lê ew ne nas bû. Piştî ku sal di ser re derbas bûn televîzyon kete nava jiyana me. Ez jî mezin bûbûm. Me li fîlman emaşe dikir û min hingî fêhm kir ku ew kes Yilmaz Guney e. Nedibû ku min ev rewş weke rasthatinekê binirxandibûya. Dema ku bi alfabeya jiyanê hîn bûm ev rewş ji bo min hîn bi wate bû.

Makîneyeke wêneyan hebû ku bavê min ji Lîbyayê anî bû. Me wêneyên xwe yên malbatê hemû bi wê dikişand. Piştre xera bû. Lê êdî pêlîstoka min bû. Min jî weke ku wêneyan dikişîne dikir. Wê demê nedihat bîra min ku tişta ji bo min pêlîstok bû wê rojekê bibe amûrek ji bo armancên min.

SÎNEMA AMÛDÊ

Dixwazim vê jî bêjim; wê demê di nava Kurdan de zêde çanda sînemayê tune bû. Her wiha mirov zêde nediçûn sînemayê. Weke ku hûn jî zanin di 13'ê Mijdara 1960'î de bi sedan zarokên Kurd ku yekemcar çûn Sînemay Amûdê ji aliyê rejîma Sûriyeyê ve hatin şewitandin û qetilkirin. Ne şaş bim fîlmekî kurt bi navê 'Soro' derketibû. Rojava hemû ji bo li wî fîlmî temaşe bike seferber bûbû.

Dixwazim detayeke wiha jî bi bîr bixînim; li sînemaya Qamişloyê motor şewitî bû û dengekî teqîneke biçûk hatibû. Kurd hemû di demeke kurt de li ber sînemayê kom bûbûn. Piştî wê bûyera sala 1960'î sînema mîna cihê mirinê bû. Rêze fîlm hebûn, lê belê malbatên Kurdan zarokên xwe nedişandin.

MEYLA LI SER WÊJEYÊ

Sala 1996'an min rêyeke nû ji bo xwe destnîşan kir. Bi taybetî min projeyên li qada nivîskî tercîh dikir. Weke keseke ku li nava çand û dîroka Kurd û Kurdistanê mezin bû, min biryar da ku ya herî bi wate nivîsandina şervanên Kurd û Kurdistanê ye. Diviyabû destpêkê ev hatibûya lêkolîn û naskirin. Heta sala 2000'î min şoreşgerên Kurdistanê şopand, di nava tevgerên civakî de yên li dijî zilma rejîma Sûriyeyê radibûm weke aktîvîstekê dixebitîm. Di vê navberê de min bihîst ku li çiyê gerîlayan Dibistana Wêjeyê ava kirine. Ya ku ez lê digeriyam min dîtibû. Piştî demeke kurt min dest bi komkirina bîranîn û helbestên gerîla kir. Tevî vê yekê min sê salan li ser Zîlan (Zeynep Kinaci) lêkolîn kir û pirtûkek (roman) bi zimanê Erebî amade kir.

DEMA KU CARA DESTPÊKÊ LI HALÎL RAST HAT

Di vir de dixwazim qala bîranîneke xwe bikim ku wê jiyana min piştre biguheranda. Demeke kurt piştî ku tevlî Dibistana Wêjeyê bibim hatim çiyê, şerê YNK'ê dest pê kir. Hêzên şervan ji cihê em lê bûn derbas dibûn û diçûn eniyê.

Li dora kaniyekê me tûzik diçinî. Rojekê Mûrat Karayilan tevî koma li gel xwe li nêzî kaniyê ma. Di nava wan de yek hebû ku bal dikişand. Li şûna xwe nedisekinî. Makîneya wêneyan di destê wî de bû, li nava gerîla digeriya, rûyê wî li ken bû, wêne dikişand.

Piştre bi rê ketin. Her kes ji wir çû. Lê belê wî heta dûr ket li me temaşe dikir. Weke ku hurmetê nîşan bide serê xwe ditewand. Ji ber ku li pêşiya xwe nenihêrî carekê li kevirekî hilkumî û ket. Yê ku li şûna xwe nedisekinî û timî li tiştekî digeriya Halîl Dag bû. Ew wêne timî di bîra min de ye. Wê rojê min hîs kir ku em ê li hev rast bên û em ê bi heman amûran hewl bidin bigihêjin armanca xwe.

XATIRXWESTINA JI DIBISTANA WÊJEYÊ

Nêzî çar salan li Dibistana Wêjeyê min bi sedan helbest û bîranînên gerîla da hev, pirtûka Zîlan qedand. Min welê hîs dikir ku mîna beşa nivîskî ya jiyana min bi dawî bûbû. Pê hesiya bûm ku ji bo min rêyeke nû wê vebe. Sala 2004'an êdî tîmeke sînemayê ya Halîl hebû, yên nû jî perwerde dikir. Weke ku ya divê bibe dibû.

Haya min jê hebû ku hem ji bo Kurdan hem jî ji bo gerîla nivîsandin gelek tiştan îfade dike, nivîsandin di afirandina dîrokê de gelekî girîng e. Lê gihîştin wê baweriyê ku sînema û huner ji bo min dikare bibe gaveke hîn bi pêş ve. Nêrîna ku êş, paşeroj, bedewî, jiyana pak a gerîla bi rengê hunerî bi sînemayê bigihînim mala her mirovî, min dixist nava kelecanê. Meraqa min a ji bo kamerayê veguherîbû daxwazeke ji dil ku ji zarokatiyê ve dest pê kiribû.

Bi sedan salan Kurdan êş kişandin, komkujî li wan hate kirin û bi tenê hate hiştin. Ji bo ev rastî bê vegotin, nav lê bê kirin, sînema amûreke xurt bû.

Kengî te biryar da ku ji qada nivîskî derbasî dîtbarî bibe?

Ya rast meyla min li ser kamerayê hebû. Ji bo min gelekî balkêş bû ku mirov mijarekê bi dîmen, rastiyê û bedewiyê bi rêya kamerayê nîşan bidin. Ya ku bû sedem biryara wê bidim ev bû. Ev yek jî tercîheke bi dilê min bû.

JI HALÎL DERSÊN DESTPÊKÊ

Piştre dema perwerdeya kamerayê dest pê kir?

Piştî sala 2004'an bi rengekî fermî derbasî nava qada dîtbarî bûm. Mamosteyê min Halîl Dag bû. Min ders jê wergirt. Aliyê herî bi bandor ê dersan ew bû ku hîn bûm, kamera dil û çavê civakekê ye. Mîna nirandina sira civaka xwe... Ji ber vê yekê dema dimeşiyam, dema xwe dirêj dikir, dema ku li nava civakekê min sohbet dikir timî li rê û rêbazên xwegihandina wê sirê difikirîm. Bi temamî ketibûm nava wê. Ji ber vê yekê piştî ku hîn bûm deh salan bênavber li ser kamerayê xebitîm. Sibehê beriya her kesî hişyar dibûm, bi şev jî piştî her kesî radizam, min qet navber nedixist nava perwerdeya xwe. Mîna ku kamera beşek ji bedena min e liv û tevger dikir, hîn dibûm. Ji ber ku teknîka bingehîn bedena mirovan e. Wê demê ekîpmanên me yên pêwîst jî nebûn.

KAMERA WÊ ZINDÎ BE!

Halîl digot, 'Eger em ê dîmenê gerîla bikişînin, hingî divê em li gorî gerîla rûnên, li gorî wan rabin, li gorî wan bifikirin. Bi kurtasî divê kamera zindî be'. Ji bilî kişandina bi statîf an jî rawestiyayî, divê ya di destê me de kamerayek bûya ku bi jiyana gerîla re bûye yek. Hem di tarîtiyê de, hem di dema ketina nava şikeftê, hem di meşa ber bi çiyê yan jî daketinê de, di temaşekirina ezmanan û heyvê de... Em bi her liv û tevgera gerîla re bûn, carna li pêş wan, carna li paş wan, lê timî di nava wan de.

Halîl her wiha bi ser aliyên me yên qels ve diçû û hîn dikir. Mesela ji min re digot, 'Bi tirs û fikar im ku Dersima me bibe kameramana dawetan'. Gelekî hêrs dibûm û min jî jê re digot, 'Tu yê bibîne ku ez ê bibim kameramanek çawa'. Bi xwestek dixebitîm. Dema min digot 'Rojek wê bê tu yê bi şagirta xwe serbilind be' wî jî got, 'Ez niha bi te serbilind im' û dilê min xweş dikir.

Min ti carî bêyî armancekê ranedihişt kamerayê. Ji xwe tiştekî wiha hebû; piştî 2-3 mehan kamera dan destê min. Halîl destpêkê dixwest ku em qîmetê wê zanibin. Ji ku hatiye, çawa hatiye bidestxistin, bi çi rengî gihîştiye ber destê me. Ev hemû beşek ji perwerdeyê bûn.

MONTAJA BI DU KAMERAYAN

Niha ku em li hin deveran behs bikin ez dibêm qey wê çi kesek bawer neke lê piştre ez hînî wê bûm ku tenê bi du kamerayan montajê bikim. Jixwe Xelîl û wan fîlmên beriya Bêrîtan bi vî rengî montaj kiribûn. Ne bi kompîtirê.

Ceribandina pêşî ya fîlm?

Fîlmê Fîrmeskên Ava Zêyê. Bi lîstîkvanî. Wê demê ez nû tevlî ekîbê bûbûm. Bİ tesadûfî min lîstikvanî kir.

Beriya niha te behsa eşqa kamerayê dikir?

Wiha bibêjim: Sal ne şaş bim 2004 bû. Rêwîtiya gerîlayan ya ber bi bakur ve dest pê dikir. Yekîneya Çapemeniyê ya Gerîla dema ku dîmenên arşîvê dibire me yekîneya sînameyê jî gerîlayên ku diçûne qada şer digirt. Lê pîla kamereya me zû qediya. Dema ku bi bezê me hew dide ku ya nû bînin kom êdî bi rê diket. Dema ku hevalekî min ê ekîbê got,''Hevalê Xelîl dîn bû'', ji tirsan ez reviyan û heta êvarî min xwe nebedî kir. Êvarî ez çûme metbexê heval Xelîl û Armanc Kerboran li ser taştê dixwazin. Diyar bû ku pir westiyabûn û birçî bûbûn. Min zanîbûya ez qet nediçûm. Ji ber ku ev kêmasiyeke zehf mezin bû, dikarîbûn min ji ekîbê jî bavêjin. Ji ber pîlan jixwe min çend caran ceza jî xwaribû. Carekê ji setê jî ez avêtibûm. Ji ber ku bitevdîr min karê xwe nekiribû.

A soxî dema ku min ew li wir dîtin ez qilqilîm, di cih de min berdaxek av dagirt da ku vexwim. Min dizanîbû ku li min dinerin. Min ji bin berdaxê li wan dinerî. Xelîl dema ku hêrs dibû di ser berçavkên xwe re pêlekê dinerî. Dîsa wiha kir û serê xwe li min hejand. Dema ku min berdax danî bi bayê bezê ji wir bi dûr ketim. Demek di ser re çû, gotin,''Hevalê Xelîl hatiye ku bi te re biaxive''. Xelîl hat û di cih de dest bi gotinê kir û got, ''Heval Dersim, tu dikarî di fîlmê me de bilîzî?'' Ez şaş mam. Ez li bendê bûm ku min ceza bikin, ji ekîbê derxin lê ev pêşniyar ji kû derketibû. Min bilez got,''Na, ez nikarim.'' Min ne lîstikvanî kiribû û ne jî min jê hez dikir. Helbet, ez lîstim. Mecbûr mam yanî. Bi rastî jî mirov nikare bibêje ku jêhatî bûm.

ZAPA XELÎL

Ev hebû; dîrokiya mijarê bandor li mirov dikir. Bûyereke ku hatî jiyîn vedigot. Gerîla li şikeftekê peykera xwedavendekê dibînin. Di film de çawa hatibe lîstin, wiha bû. Gerîlayekî bi navê Gabar bûye. Piştre ji bo ku şehîd bûbû Xelîl pê rast hatiye ku ji bo bîranî wî fîlm çêbike. Gerîlayekî berê yê Zapê bûye û hema hema li hemû çiyê û girên wê şopa lingên wî hebûya. Li gorî gotina gerîlayekî wiha bûye. Her wiha Xelîl Zap ji bo ku weke serdema zaroktiyê ya gerîlatiya xwe, weke destpêka wê didît. Tim bi nirxên mezin behsa Zapê dikir. Dema ku behsa vê çîrokê kirî her çendî bi lîstikvanê min nizanîbû jî, min negot, ''na''.

MASÎXWERÊ GEWR..

Bi rastî jî Zap cihekî mîtolojîk e. Hem bi dîroka xwe û hem jî ji bo gerîlayan wihaye. Efsûneke wê heye ku dike temê mirov biçe ser. Xelîl digot, ''Heke ji Zapê bi rê nekevim rêya min venbe''. Mînak ji bo ku Xelîl dest bi rêwîtiya jiyanê bikira diviya pezkoviyan destpêka biharê xwe nîşan bidana, her wiha diviya masîxwerê gewr xwe nîşan bida. Baweriyê wî yên wiha hebûn. Hemû xaçerêkên Zapê bi bîranînên wî tije bûn. Zap mekanekî pîroz ê jiyanê bû. Gelek hevalên wî şehîd ketibûn li wan deran. Hingî wiha behsa wan kiribû, we ku bi sedan sal in Zapê dijîm. Weke ku hemûyan nas dikim, weke ji nav malê bin. Şehîd Ahme Rapor, Şehîd Sarya Baran, Şehîd Serhad û bi dehan gerîla. Min yek ji wan nedîbû lê weke ku em tim bi hev re jiyabin. Li nav hîs û ramanên min teqîn çêdibûn. Êdî min nav li wan kaniyan kiribûn ku hîsên min berê min diyar dikir. Min felsefeya ku mane dida jiyanê fêhm dikir.

Min tiştên ku gerîlayan bi jiyana xwe ava kiribûn, yên ku ji bo civaka Kurd ava kiribûn li kûrahiya dilê xwe hîs dikir.

EGER KU CESARETÊ BI XIYANETÊ BIKIN…

Piştre hema hûn derbasî çêkirina fîlmê Bêrîtan bûn?

Çêkirina fîlmê Firmêskên Ava Zê ji bo me antremanek bû. Bêrîtan projeyek mezin û xeternak bû. Ti kêmanî û sernektin qebûl nedikir. Tenê yek rê hebû ew jî serketin. Fîlmê Firmêskên Ava Zê hatibû ecibandin, rexneyên baş jî hatibûn kirin û em bi vê cesaret bûbûn.

Wê demê aloziyên zêde jî hebû. Êrîşên qirkirinê yên li ser Tevgera Azadiya Kurd, bûbû sedemê nakokiyên navxweyî. Xiyanetkarî pêş dike. Êrîş ne tenê li ser Tevgera Azadiyê bû. Di şexsê wê de li dijî her Kurdê ku xwedî îdîaya azadiyê bû. Dîsa gerîla ji bo xwe û hebûna xwe biparêze di nava hewldan û kedekî mezin de bû.

Di wê demê de gotineke ya hevrê Xelîl Dag hebû; ‘Eger ku ew cesaretê bi xiyanetê bikin, divê em jî cesaret bikin ku projeyeke weke ya Bêrîtan danin pêşiya xwe.’ Di vê mijarê de em hemfikir bû. Ji xwe tîmeke ya me ya ji çar kesan hatibûn amadekirin. Li ser vê îdealê me dikarî karên serketî bikin.

Ji bo vê li qadên herî zor, berê xwe me da cihên ku derfet kêm bûn. Tişta ku em qala wê dikin bêderfetiyên madî ne. Felsefeya rûhê jiyanê ya mirovên bi hêz, xwezaya wê jî di nav de mîna ku xweşî û ciwanî weke baranê bibare qala wan cihan dikim. Di nava vê xweşî û ciwanî yê de ji bo bîranînên li van çol û çiyan hatin jiyîn bidin nîşandan ketibûn nava hewldanan. Em di ferqa wê de bû ku ev dîrok e. Hevrê Xelîl jî tim ramanên xwe yên li ser vê mijarê bi me re parve dikir û digot: ‘Hûn weke jin hinek jî li vir destpêkirina dîroka sînemaya Kurd dinivsînin.’

 

Her roja fîlmê Bêrîtan dîrokek bû

 

Di beşa duyemîn a hevpeyvînê de derhêner Dersim Zêrevan qala detayên fîlmê Bêrîtan, meşa Halîl a ber bi Bakur ve, gotin û peymanên wî yên dawî kir.

BI LÛLEYA ÇEKÊ GOT 'EV DER' E Û...

Dixwazî qala dema kişandina fîlmê Bêrîtan bike?

Her roja fîlmê Bêrîtan mîna dîrokekê bû. Tîma ku em bi hev re xebitîn gelekî bi daxwaz û dilsoz bû. Mesela, cenazeyê Bêrîtan di dema kişandina fîlm de hate dîtin ku ev yek bûyereke mezin bû. Lê belê tesadûf nebû.

Ew bûyer çawa qewimî?

Hevalan ji xwe demeke dirêj lê digeriyan. Herêm dihate zanîn, lê belê lokasyona wê nedihate tespîtkirin. Weke min got, bi dîtina min tesadûf nebû. Em di nîvê kişandina fîlm de bûn, hevalê ku ew veşart û niha birîndar e got ku ew dikare cihê wê nîşan bide. Di dema kişandina fîlm de Halîl ji aliyekî ve cihê gorê lêkolîn dikir. Dema bi yekîneyeke gerîla re bû li vî gerîlayî rast tê. Piştî rojekê me karên xwe hemû danîn aliyekî û weke komê em çûn wî cihê ku gerîla nîşan da. Bi lûleya çekê nîşan da û got 'ev der' eû bi rastî jî ew der bû. Tevî ku di ser re 13 sal derbas bûn, cografya guherî bû, lê belê yekser cih nîşan dabû.

Çima dibêjim ne tesadûf e, ji ber ku dema cenaze hate dîtin gotineke Halîl hebû ku digot: "Yên ku tu di oxira wan de şehîd bûn niha li gel te ne. Ez zanim ku te dixwest xwe nîşanî vê ekîbê bide." Bi rastî jî di demekê de xwe nîşan dabû.

Projeyeke gelekî giran bû. Di nava 11 mehan de me temam kir. Fîlmê Bêrîtan di rastiyê de dîroka rastî ya Halîl bû. Ast gelekî bilind kir û pîvan diyar kir. Bi fîlmê Bêrîtan re weke ku bêje "Eger hûn ê ji bo vî gelî fîlm çêbikin pîvan diyar e."

'ÇI RÛYEKÎ BEDEW'

Dîmenê kolandina gora Bêrîtan ê wê kêliyê bû? Cara duyemîn, yanî ji bo fîlm nehate kolandin? Hûn dikarin qala wê kêliyê bikin?

Halîl bi qîrîna 'min dît, min dît' dihat. Weke ku yekî salên dûr û dirêj winda kiriye bi saxî dîtiye. Bi wê hestê diqîriya. Nepêkane ku wê kêliyê ji bîr bikim.

Piştre kom hemû bi lûleyên çekê, bi hesasiyeteke arkeologan xebitî. Heta ku heta ku cenaze hate derxistin. Sê cenaze hebûn. Mêrek û du jin bûn. Tişta balkêş ew bû ku bêyî rûyê wan veke me zanîbû kîjan Bêrîtan e. Li aliyê çepê bû û devê wê vekirî bû. Li mirovekî ku diqîrin bifikirin. Li ser piştê bû, berê wê li jor bû, rûyê her du hevalên din li wê bûn.

Paçek bi ser rûyê wê ve kiribûn. Bedewiya wê di binê paç de jî dihate dîtin. Ji xwe Halîl jî nivîsek "Çi rûyekî bedew" nivîsî bû. Min gotibû ku me hîs kiribû. Dema ku me vekir ji xwe me fêhm kir. Stu, mil û lingên wê şikestibûn. Her du gerîlayên din bi fîşekê şehîd bûbûn. Bi qasî ku me ji kincên wê fêhm kir fîşekek tenê li milê Bêrîtan ketibû.

Ji kincên wê û deformasyona bedena wê we fêhm kir ku Bêrîtan e...

Ne tenê ji eşyayan. Her du milên Bêrîtan hatibûn girêdan. Dibe ku ji ber ku gelekî şikestibû bi wî rengî kiribûn. Pêşmerge sê cenazeyên gerîla dide gerîlayan. Di nava wan de gotibûn 'gerîlaya xwe ji çiyê avêt ev e'. Bi cîhazê em bi Ş. Nûda re axivîbûn. Gotibû, 'Şûtikek reş û şalek wê heye. Min dabû wê." Piştre ew jî hat û lê nihêrî. Şûtika reş bi milên wê ve girêdabûn. Eynik û sêyê wê şikestibûn. Dibe ku bi ser ve ketibû.

Dixwazim vê bêjim; em 18 kes di nava sê rojan de di bin wê germahiyê de xebitîn. Em hemû bûbûn mîna kesekî. Ji aliyê wijdanî ve em rehet bûbûn. Di nava wê bêdengiyê de dengê Halîl ku gotibû 'Çi rûyekî bedew' dihate bihîstin. Ji ber wê yekê ji bîr nakim.

BÊRÎTAN BÛ FÎLMEKÎ LI MALA HER KURDÎ

Fîlmê Bêrîtan qediya, piştre çi bû?

Fîlmê Bêrîtan dibe ku bi rêya şîrketên mezin neçû her devera cîhanê, li festîvalan nekarî bê nîşandan, lê belê bû fîlmê mala her Kurdekî. Ji nava mirovan, malan, ciwanan belav bû. Û bawerim tişta ku şîrketên belavker ên li cîhanê nikare bike Kurdan ji bo Bêrîtan kirin. Bêrîtan li Rojhilata Navîn, Kurdistanê û Ewropayê kete mala Kurdistaniyan û dostên wan.

Tevkariyeke mezin da tevgera azadiyê ya Kurd. Mirovên li jiyaneke azad û demokratîk digerin li dora tevgera azadiyê kom kir.

Dema ku ji Halîl re hate gotin ku fîlm bi rengê korsan belav dibe, wî jî digot, 'Ji xwe ev li Bêrîtan tê'. Bi dîtina min jî ya rast ew bû. Mînakek nenaskirina sînoran a şoreşgerî bû. Li dijî zîhniyeteke ku li her derê tevgera azadiyê ya gelê Kurd qedexe dike peyameke wiha dabû: 'Qedexe û sînor li pêşiya xwegihandina me ya li her deverê ne asteng in. Em qedexeyên we, sînorê we nas nakin."

Ya rast vî fîlmî nirxên me yên dîrokî radestî civaka me kir.

HALÎL MÎNA DERWÎŞ BÛ

Bîranîneke xwe ya bi vî rengî jî heye: Hevalekî wî ji Halîl dipirse, "Hevalê Halîl fîlm ewqasî belav bû, çiqas hatineya xwe çêbû?" Halîl jî dibêje, "Nizanim, min nepirsî jî. Ji bo me ya girîng ew nîne. Ya girîng ew e ku bigihêje her cihî." Hevalê wî dibêje, "Qet nebe ji te re kincekî gerîla amade kiribûna."

Ji ber ku Halîl hez nedikir ku kincê nû li xwe bike. Heta ku kinc biçiriya li xwe dikir. Carna me bi zorê kincê wî yê çiriyayî jê dikir. Lê nedida me, diçû li devereke bilind, li cihekî ku mirov xwe negihîne vedişart. Merasîma xatirxwestinê dikir. Ji ber ku di rêwîtiyê de bi wî re bû, ked dabû wî, ew ji germ û sermayê diparast spas dikir. Mirovekî mîna Derwîş bû.

Dirgûngeha gerîla piştî fîlm kincek ji Halîl re şand. Yanî yekane qezenca madî ya fîlm kincekî gerîla bû.

Piştî fîlmê Bêrîtan Halîl ji bo projeyeke din çû Bakur, lê beriya ku projeya xwe pêk bîne şehîd bû. Beriya biçe Bakur heta deverekê min pê re rêwîtî kir. Ji bo wî oxir bike. Ji min re got, "Eger vegerim dixwazim li fîlmên we temaşe bikim." Hestek pê re hebû ku nikaribe vegere. Mînak, senaryoyeke xwe hebû di dest de digot, "Ez bidim we, hûn çêbikin."

Ya rast karên ku piştî Halîl min kir, berpirsyariya min a wijdanî ya ji bo mîrateya wî, ya ji bo tiştên hînî min kiribû.

Bi şehadeta wî re êdî di nava gerîla de hesta "Kes wê êdî li ser me nenivîse, wêneyên me nekişîne, dîmenê me nekişîne" çêbû.

Min bi xwe xwest ku hem wesiyeta wî bi cih bîne hem jî weke evîndareke azadiyê, xwedî li her kêliya jiyanê ya gerîla, ya şoreşgeran derkevim.

Yanî ji bo min peymanek bû ku bêyî Halîl lê di heman demê de her tim bi wî re sînemayê bidomînim. Derhênerî jî hinekî bû mecbûriyet. Min nedixwest, daxwaza min a kamera hîn li pêş bû. Lê belê weke şagirta wî ji bo kevneşopiya wî bidomînim û xwedî li mîrateya wî derkevim min dest bi derhêneriyê kir.

XATIRXWESTINA JI KAMERAYÊ

Em qala projeyên te bikin..

Piştî ku ez salên dirêj li çiya man, tevî Şoreşa Rojava ez hatim cihê ku lê ji dayik bûme. Rewşeke wisa hebû, dema ku ez derhêner bûm min radihişt kamerayê. Ji ber ku tişta yekemîn diket kadraja min, gerîla bû, wekî ku bê wê nedibû. Belkî navê vî tiştî mihafezekarî be. Lê min nekarî ez bikim. Sedem bi tenê ne ev bû ku rûyê gerîlayan negirim. Têkiliya xwe bi dîtina cewhera veşartî ya di nav dilê wan de hebû. Di nav gerîlayan de ez dadiketim vê kûrahiyê û kamerayê ev didît. Belkî kamera wekî alavekê be lê ne wisa ye. Tişta veşartî derdixist holê.

Min bi dest û dilê Xelîl dest bi kamerayê kiribû û êdî min ji xwe bawer dikir. Ji ber dijwarbûna şertan derhênerî pêk hat. Şehadet û wasiyeta wî hebû. Lê dema ku ez li pişt xwe dinihêrim, dibînim ku qada herî ku lê xurt im kamera ye.

Te karibû valahiya ji ber Xelîl dagire yan jî tê dagirtin?

Dema Xelîl hebû, pişta me hemûyan zexm bû. Kêşe zû çareser dibûn. Bêçaretî tunebû. Me tu carî nexistibû bîra xwe ku ew ê rojekê tune be. Em ne amade bûn. Demeke dirêj em di bin vî barî de eciqîn. Psîkolojiya wê giran bû. Me ji xwe dipirsî em ê careke din karibin sînemayê bikin an na. Heke me nekaribûya bikira,bi vî ezabê wijdan em ê çawa bijiyan? Tişta ku wî hînî me kiribû. Me bikira jî divê me ji ku dest pê bikira? Demeke dirêj van tiştan bandor li me kir.

Tişta ku wî ji me re hiştibû bi qasî çiyayan bû. Mesele çêkirina fîlmê gerîlayên kûrye wasiyet û daxwaza wî bû. Ew qehremanên ku gerîlayan ji cihekî dibin cihekî din, divê bihata vegotin. Projeya wî bû. Me piçekî li hev saz kir. Wî gelek materyal li pişt xwe hiştibû, nivîs, mijar, bîranîn.. Tişta ku dihişt em pêş xwe bibînin jî Ew bû. Me cesaretê xwe ji wî stend.

RÊWIYÊN ŞAD

Di sala 2010’an de me dest bi fîlmê Rêwiyên Şad kir. Gelekî zehmet bû. Bandora şehadeta wî li ser me gelek bû. Zehmet bû ku em bêyî wî dest bi karekî bikin.. Ligel vî tiştî jî me bi awayekî serkeftî qedand. Ji ber sedemên cihê, me ew fîlm zêde neda weşandin.

Derhêneriya pêşîn?

Belgefîlma ‘Jiyana min her tim şer bû’ ya li ser têkoşîna Sakîne Cansiz, tecrubeya min a pêşîn a derhêneriyê bû. Li Rojhilata Navîn, Kurdistan û Ewropayê rêxistinkirina wê hatibû kirin. Koma me li hev civiyabû. Hemû xebatkar, derhêner, çêker, kameraman û kedkarên din, peywira wan bi qasî hev bû. Cewhera xebatê, xebata hevpar a koma jinan bû.

Ew fîlm jî wekî jiyana wê bi dijwarî dest pê kir. Rewşeke aloz hebû. Hewldana me ev bû ku em heqê têkoşîna şoreşgereke jin bidin a ku ji bo gelê Kurd wekî dîrokekê ye.

Begefîlm ne zehmet bû? Şaxeke din e ji ber ku..

Fîlmê tê sazkirin nêzî tişta xeyalê min bû. Biryar hebû ku ya Sarayê belgefîlm be. Ji ber wê jî em tengijîn. Ji ber ku belgefîlm şaxeke cihê ye. A rast nîvbelgefîlm e, mirov dikare wisa şîrove bike. Him fîlm e him jî belgefîlm.

Mijara wê giran bû. Dema em qala şoreşgereke wisa bikin nabe ku mirov têk biçe. Zextên wê yê derûnî gelekî giran bû. Komê hemû hêza xwe seferber kir û me xwest em xebateke layîqî wê bikin.

Çima dijwar bû? Ji ber ku di serê hemû kesan da Saraya wan hebû. Bîranînên wan ên cihê hebû û wan ji aliyê ve xwe ew nirxandibûn. Lê Saraya dibe ku ji hemû Sarayên din cihê bûya. Jiyaneke berfireh li pêşberî me hebû. Şoreşgereke jin a dîrokî! Tiştên ku ew ê di fîlm de hilneyên. Tişta ku ji destê me hat, me danî holê.

‘SARAYÊ EZ JI NÛ VE AFIRAND^’

Dema tu îro li pişt xwe binihêrî, tiştên ku tu bibêjî xwezî hene?

Heke min bi aqilê xwe yê niha çêbikira wê cihê bûya. Dema ez fîlmê me dinirxînim ez baweriyê vî tiştî tînim, ez ji hemûyan zêdetir xwe rexne dikim û dikarim şaşiyên xwe bibînim.

Sara gelekî cihê bû divê ez vî tiştî dîsa bibêjim. Tecrubeyên wê ez ji nû ve afirand. Rik, têkoşîn û serhildana wê. Mirov di her fîlmekî de hin taybetiyên qehreman werdigire. Firsendê dide mirov ku, mirov aliyên neyînî bibîne. Kesayetiya wê li derdora te kom dibe û bivê nevê bandorê li te dike. Ji fîlma Sara wêdetir, tişta ji bo min destkeftî ye, mînakên ji jiyana wê. Ez hînî vî tiştî bûm ku ‘Divê mirov di jiyanê de çi ji xwe re bike hedef û çawa bi ser bikeve’ Li hemberî dijwariyan divê mirov bi paş ve gavan neavêje. Ji ber dijwariyê mirov hinî afirandinên nû dibe. Di serê fîlm de di warê hestiyar de ditengijîm. Di her qonaxê de lêpirsîneke nû dest pê dike . ‘Gelo ez bûma min ê çi bikira’ Gelek caran dema encamên min ne wekî yên Sarayê bû, min metoda rêya rast didît. Îro dema ez lê dinihêrim belgefîlma Sara nîvenîv xebateke serkeftî ye.

RÛPELÊN SOR

Bi qasî ku me tu nas kiriye, dema tu fîlmê dikişînî, ji bo projeyeke din jî di warê nivîskî û fikrî de tu amade dibî. Di hişê te de proje hene?

Erê senaryoya di hişê min de, hebû. Ez li fîlmê Rûpelên Sor difikirîm. Ji ber ku Şoreşa Rojava dest pê kiribû û çavê hemû cîhanê li Rojava bû. Fîlm qala tevlêbûna helbestkareke ya nav Şoreşa Rojava dike. Di sala 2016’an de me dest pê kir.

Çîrokeke rastîn e?

Erê. Çîroka helbeskareke jin a bi navê Medya. Şoreş nû bû, şer didomiya. Li Bakur û Rojava şerekî giran hebû. Di navbera du şeran de, me ev fîlm kişand. Ji Nisêbînê dengê şer dihat. Carinan ji bo destê bomberdûmana balefirên şer bisekine, em bi saetan li bendê diman!

Çima Rûpelên Sor?

Ji ber ku jiyana şervaneke helbestkar hebû û di helbestên wê de jî çîroka şervanên ku hebûna xwe dane Kurdistanê. Di wê lênûska helbestan de, rastiya fedaîbûnê ya qehremanan hebû. Vê dîroka ku wan nivîsandibû, dîroka axeke ku xwîna xwe bi ser wê de rijandine. Wisa hatibû nivîsandin, me jî ev tişt ji xwe re kir esas û navê fîlmê xwe kir Rûpelên Sor.

LÎSTIKVAN ŞERVANÊN RAST BÛN

We li kû kişand?

Li Herêma Cizîr a Rojava. Li herêmên Qamişlo, Dêrik, Til Berak û Serêkaniyê. Li hermû herêmên ku şer lê dijwar diqewimîn me dîmen dikişand. Lîstikvanên me ji xwe di wan kêliyan de şervanên ku şer dikirin bû. Yanî şervanên rast bûn. Dema ku rewşek awarte rû dida jî em dirawestiyan, şervan diketin çeperên şer. Tim ev xerî hebû; her kêlî dibe tiştek bi şervanên ku lîstikvan be bên. Ji ber ku em li nava şerê dijwar bûn. Carekî dema em li Qamişlo bû, di navbera rejîmê û YPG’ê de şer qewimî û şervanên ku lîstikvanên me bûn piştî ku vegeriyan û şûnde ji cihê mayî me dîmenên xwe dewam kir.

Huner; dema li cihê zorî tê kişandin, cihê ku ruhê şoreşê lê geş e, li cihê ku dîrok ji nû ve zindî dibe hê zêdetir bi wate dibe. Li aliyekî hunera civakekî hê di nava şerekî germ de paşnexistina wê û bi hev re birêvebirina wê gelekî girîng bû. Ji ber mayîna benda azadiyê, dîsa arambûna herêmê û piştre hunera vê pêşxistin ji bo civakên mîna me tiştekî ku bi israr ji vê revîn bû. Di demekê de ku erka berxwedanê dike, yên ku hunerê jî bikin wê bi erka xwe rabin.

Bi wateyekê ji çiyan derbasbûna bajaran. Çiya di aliyekê de platoyeke xwayî ye. Gelo bajar kar tevlîhev nekir?

Dema li çiyan kişandina fîlmê me xwe li gorî sîstemekê rêkxistibû. Kar wê çawa bê kirin û dîsa wê koordînasyona wê çawa bê birêvebirin rêya me diyar bû. Lê hatina bajar û kişandina fîlm me serû bin kir. Em li bajaran kişandina fîlmê biyanî bû. Ji aliyê wê yê aborî bigire heta rêxistinkirina wê.

Li çiyan her kes li gorî cihê heyî û rastiya wê bû û em jî di nav de. Bi tîmeke 6-7 kesî ji bo kişandina fîlmekê ji bo rêxistinkirina vê kedekî pir mezin dixwest.

Nimûne ji bo fîlîm em ê rêyekê çawa bigirin, dayikekê çawa bikarin ji zaroka wê bikin, zaroka çawa bînin? Ev tiştên wiha me li çiyan em rast nehatibûn û rastiyeke ku nû tevlî jiyana me dibû. Dîsa cara yekê ye gel rewşeke wiha dibîne, li kû dîmen bê kişandin qelebalixiyek zêde kom dibe. Her yek zoriyeke zêdetir bû. Me nedizanî em ê çi bikin. Bi demê re destek pêk hatin, kesên rê û rêbaz nîşanî me da derketin. Ji bîrokrasiya sînemaya bajar ti agahiyeke me li ser tinebû. Bi amadebûna tîma tekînîkê re kar nediqediya. Nimûne tenê xwarina setê bi serê xwe pirsgirêkek bû.

Li çiyan cilên gerîla diyar bû. Cil di sînemayê de bi serê xwe şaxeke û pir girîng e. Ji aksasuwaran bigire heta ziman. Li nava gerîla zimaneke hevpar hebû. Dîsa zimanê civakê hebû, herêmî. Serwerxtbûna ji bo vê lazim bû. Ji kîjan alî ve lê binêrî lê binêre, gelek zehemt bû û diviya bû di nava vê zoriyê de bi ser biketa.

Çek û teqemeniyên rast bikaranîn bi xetere, ma ne metirsîdar bû?

Şerê gelê şoreşgerî bi rê ve diçû. Civakê xwe bi xwe, xwe diparast. Ew wekî leyîstokvanên rast xistana nava filmê û bi karanîna çekên rast karek pir xeter bû. Xeternak bû. Me ev xeterî jî xiste ber çavan. Tiştên em jê tirsiyan bi serê me hat. Şehadet çênebû lê belê birîndarî çêbû. Yek ji leyîstokvanên me yên şervan ji ber vê birîndar bû. Niha pir başe, ji xwe piştre ji nû ve tevlî nava xebatan bû.

Başe ev rewşên wiha nebûn sedem ku tu gavan piştve bavêjî, anku tu ne tirsiyayî?

Di wateya giştî de na!. Ji ber ku me hertim fîlmên şer kişandine. Pêwîst bû berdewam bike. Lê belê weke kesayeta min ew şervanê birindar bûyî çend seat ji emrê min bir. Heta ku min zanî rewşa wî başe, jiyana min rawestayî bû. Fîlmek nabe bihayê ruhê mirovekî. Di dema şer de qeza çêdibin. Ew di xwezaya wî karî de heye, lê belê di dema kişana sînemayê de windakirina mirovekê bi tirsnake. Nayê efû kirin, ji beriya her tiştî tu xwe efû nakî! Gelek giran bû. Ankû tiştek li wî şervanî hatiba wê fîlim jî xilas bibûya. Di heman demê de min jî tu caran fîlm ne dikişand.

SIBE: Wê bîranînên li gel Nûjiyan Erhan a lîstikvanê sereke yê fîlmê Rûpelên Sor, kitekitên fîlmê Şengal û nêrîn û rexnekirinên li ser sînameya Kurdî û cîhanî…