Tu, li salê 2800 sal berê bi destê rebenek Elamî neqişandî dinêrî bixwe xwe
dibêjî qey Senema me ya Jina Hecî Xalis a ku çend sal berê çûye ber rehma Xwedê, li ser parçê kevirê sitûna ji ber xirbeyên dêra Ermeniyan mayî rûniştiye, li benda mirina masiyê ku xulamê wê Keklo bi destan hema gava din ji çem
girtiye û jê re aniye sekiniye; alîkî ve teşiya xwe dirêse, aliyê din ve jî terîfa qelandina wî masiyê qelew ê çavbeq ji berdestiya xwe ya Gozê, jina Keklo re dike.

Îboyê gobel ê muzawir jî ji xwe re nekirye bargiranî bi çakûç û mûc pê ketiye salê li
serdestê gund bi vê dîmenê neqişandiye ; li binî jî ji qeşmeriyan nivîsiye gotiye ;
«Meta Senem vê germa havînê ji bo fanoriyê masiyê xwe hirî dirêse, Gozê jî jê re dike ba û baweşîn» Ma teşiya wê ya kurdî, dêriyê wê yê qutnî, çavên wê yên gir û gilover ên bi kilê subhanî reşkirî, qelewî ya wê ya heta duh jî mêrên kurdan merezdarî kirî û helandî, bazinên wê yên zîvîn ên Helebî, eniya wê ya bi qorek zêrên Reşadî xemilandî, porên wê yên bi baldarî şeh kirî û şax şaxî hûrik hûrik hûnandî û ji hev veqetandî û bi qeytanên kesk û sor û zer bi hev ve danî ne rewş û girêdana Senemên me ye ? Di vî salê dîrokî yê 2800 sal berê bi destên hunermendên Elamiyên Mezopotamî hatiye neqişandin û li bajarê Sûs’ê hatiye dîtin de mirov, şopên çand û şaristaniya xwe dibîne.
Bi taybetî teşiya wê ya di destan de pir balkêş e. Kesên bala xwe dane teşiyan baş dizanin ku her çand ji xwe re bi teşiyek e. Tirk wê wek « kîrmen » bi nav dikin. Kîrmena wan bê neynûk e. Serê wê ji du çiqilên darên çeprast pêk tê û ne standart e. Li hin deveran serî li jorê darê, li hin deveran li ortê an li jêr e. Teşiya me ya Kurdî ji sê parçeyan çêkirî ye ; darê teşiyê, serê teşiyê, neynûka teşiyê( çengela ku beriya badana teşiyê ta an hirî, rîs pê ve tê girêdan)
Darê teşiya me bi xwe jî bi qalindî û ziraviya tayê ku pê tê rêsandin an qalind e an jî zirav e.
Dirêjiya wê jî dîsa bi van ve têkildar e. Ji 25-30 santîman bigire heta 60-70 santîman teşî hene.
Ji bo zarokên keçinî teşiyên biçûk ên hindekariyê tên çêkirin û ew pê pir şad û serbilind dibin; ji ber ku ev xelat wek nîşana ezebiyê ye.
Serê teşiyê jî ji heman darê pan û gilover lê, pir kêm jî qubekî tê çêkirin. Divê girayiya serê wê û dirêjiya darê lihevûdu bên.
Neynûka teşiyê çengelek biçûk a têl e û ew li orta qubeya serî tê çikandin. Modîneye(çap) serî 5-10 cm. ye. Ji darên cûrbecûr teşî çêdibin, lê yên ji darên sexm ên wek gûz û şindî û mazî meqbûl in.
Ji jinên bi teşiyê dirêsin re « teşîrês » tê gotin. Ev kar her çiqas pir hêsan bixwûyê jî di nava gel de wek hunerek bijarte tê pejirandin û bi serê xwe çandek e xwedî gelek têgehên resen in.
Teşî tê badan û pê hirî, rîs tê rêstin an rîstin.
Gava teşî bi têra xwe bigere teşîrês dibêje teşiya min ba girt.
Teşîya xwe pir bi zeft bivizîne dibêje min teşiyê zîz kir.
Teşî pir giran bibe û êdî nikaribe birêse, dibe ku tayê wê biqete dibêje « teşiya min bar bû »
Hunera teşirêsiyê zîzandin e. Tu çiqas xweş bizîzînî tayê te jî ewqas dirêj dibe û tu di demek kurt de ewqas pir dirêsî.
Li her gundekî Kurdistanê teşîrêseke bi nav û deng heye. Hin teşîrês bi sedan salan şûn de jî tên bibîranîn. Li Sasonê li ber devê çem zinarek bi bilindiya 30-40 metroyan heye ku ew wî bi hunera teşîrêsek bed a Ermenî bibîrtînin û wek « kevirê pîrê » binav dikin û dibêjin ; « beriya fermana fileyan pîrekeke Ermenî hebûye, tim û tim derketiye ser wî zinarî û teşiya xwe ewqas zîz kiriye ku darê wê gihîştiye ava çem, lê tayê wê dîsa jî neqetiyaye ! » Teşî û teşîrêsî di sitran û wêjeya Kurdî de xwedî cihek girîng e. Ma li seranserî welat ji bav û kalan heta îro kesek sitrana gelêrî ya « de bi lûr lûr lûr teşiyê » nizanibe û di dîlanan de li ber neleyîstibe heye ? De bi lûr, lûr, lûr teşiyê
De bi lûr, lûr, lûr teşiyê Teşiya min ji dara biyê
Lê dirêsim hirîya miyê
Îşev çûbûm govendê
Ketim milê berbûyê
(Dîsgotin)
Teşiya min ji dara darê
Lê dirêsim hirirya karê
Ez gewrê birevînim
Gune li hustiyê cînarê
(Dîsgotin)
Dara min ji dara merxê
Lê dirêsim hirîya berxê
Îşev çûbûm govendê
Ketim milê çavreşê (Dîsgotin)
Bi rastî jî teşî û teşîrêsî jibo jinên me Kurdan, ên hema bêje bi tevahî bi hezaran salan e jiyana xwe li ser rê û dirbên koçertiyê, di nav mêrg û zeviyan de, di nav pez û dewaran de, bi xwedîkirin û mezinkirina bi dehan zarokan, serde jî di bin zulm û zordariya dagirkeran de, ew jî têrê nake di bin pest û pêkûtiyên pergala feodal de, bûye demek kêfxweşî û bihnvedanê.
Ew wek zarokên dibistanî, tim û tim xwestine bihnvedana xwe ya bi teşîrêsiyê diborînin bi kêf û henekan, bi evîn û hêvîdariyê, bi xwen û xeyalên serfiraziyê bixemilînin.
Lê, talanker û dagirkerên di dilqê “feleka xayîn”de gelek caran wê kêfê herimandiye di wan de qurmiçandiye û nehiştiye ku jinen me bi teşiyên xwe jî şad û bextewar bin.
Ew her cara ku bi cih û war, bi gund û bajar bûne û di bin koxê xaniyên xwe de kerîkî nan xwarine, ev yek li çavên neyaran bar nebûye û xeynî rêşivanên ku dajon serê çiyayan jibo wan tu derfet û bendewariya jiyaneke bi rûmet nehiştine.
Di wan rojan de teşî û teşîrês û konên reş bi hev re reş girêdidin.
Belê jina kurd, berê, di dema fermanên qikirin û komkujî û koçberkirinan de;
ne digot şev û roj,
bê xwarin û vexwarin
hiriya reş dirêsand û jibo bextê xwe yê reş
dikir konê reş ê koçberiyê...
Di sala 1916’an de dîsa koçberiya bêgavî heye...
Kurdên Serhedê yên bê xwedî,
di meha çile de bi tevahî ji ber Rûs û Ermeniyan bar dikin.
Beriya hatina wan dagirkeran jin teşî di destan de bê rawestin dirêsin.
Nadirê Temirê Pûtî, bapîrê min , di nav nivînan de li benda Ezraîl e.
Ji keça xwe ya ezeb a bi navê “Pitê” av dixwaze;
lê jiber ku dijmin wext e werê,
konê wan di nîvî de maye,
Pitê naxwaze teşiyê deyne û ji bavê xwe yê di ber sekeratê de qultek av bîne;
li bendê ye ku teşiya wê bar bibe...
Çendikî şûn de hişê Pitê ya dilşewat tê serî, digirî û dilorîne dibêje;
“ Erêêê, kî diye kî bînaye; bavê meriya(merivan) li ber mirinê be, keça wî li ber serî teşiyê birêse.”
Sedema keder û kesera wê ev e ku teşî, di rojên serfirazî û dilxweşiyê de tê rêstin; ne li ber serê bavê nexweş ê bêhal ê li ber mirinê!
Nadir, heman rojî di nav cihê xwe de - di be ku-ji tîbûnê;
Pitêya wî ya delal jî çend meh şûn de,
tevlî bi deh hezaran Kurdên koçber
ji birçîbûnê
dimire...
251 kes ji heman gundî; ji Xîtika Tatosê bi girsehî, bi tomarî, bêxwedî, tî û birçî,
zivistanê, li serê çiyayê Qerejdaxê deh bi deh, bîst bi bîst bê kefen dibin para devê guran.
(jiber ku dewleta tirk, M.Kemal jî wê demê li Amedê ye, nahêle koçber bikevin bajaran; ji gundê Xîtikê ji 300 kesan 9 kes tenê bi saxî vedigere; ji hin gundan tu kes! wek mînak Kanîbûka Kop’ê ya 500 malî heta îro jî vala; xir û xalî ye...)
Amojna Dîlo, jineke Kurd a dengbêj e. Di maciriyê de li ser xwe dimîne. Pirî li ber "Pitê ya ter û can û bedew" dikeve û dikewice kilamekî pir dûvdirêj davêje ser.
Va ye keremkin, jê bendeke di bîra min de mayî: Lo mezelo, lo mezelo Derdê dilê min re li hembero! Jê derketin cotek marên wastû zero(stû zer) Maro qurban, li çav û biriyên belek Cara tu nekî tu sefero! ... Çanda teşî û teşîrêsiya me, wek sûr û bedena Amedê ye.
Di kûrahiya dilê me yê koçer de cihê xwe ewqas zexm çêkiriye ku sebir û hewiya hin wêjenasên me yên nûjen jî bê teşî û teşîrêsan nayê.
Bala xwe bidinê; Azad Zal di helbesta xwe ya bi sernavê “Dayika Teşîrês”de hestên xwe çiqas xweş, çiqas bi dilgermî û bi hostetî aniye ziman:
"Tu xwe ji xwe diafirînî ez jî xwe ji te
dayika teşîrês teşî dîsa li destê te ye wekî hercar
birêsî ne
rîsê xwe birêsîne diya min
teşîba li min hatiye xezebê bi ser serê min de tofanê dibarîne
rîsê xwe birêsîne
ji nava kezeba min hebo hebo bikişîne êşên min
jana nava dilê min birêsîne
rîs ji giyana min çêke bila gewherê te lê bibiriqin
ji jînenasiya min ta bi ta, qevd qevd bipêçe
ji pêr
ji duh
ji îro bide ser hev hiriya keriyê kederên min"
...
Omer Dilsoz jî di helbesteke xwe de hemî kul û keseran di serê teşiyê de dide der: "Min rêsa, min weriband
min keser li teşiya dil kirin
dil bada, dil raçand
dil ji bo te rûbar tîr kirin" Hêviya min ew e ku teşiyên dayikên me, êdî nebin şahedê bextreşiyên me...